ISSN

Atradimai D D ISSN 1392-0588 2009. 52 Darbų ir dienų skaitytojų dėmesiui pateikiamas pluoštelis Lenkijos egzilinės vyriausybės diplomatinės tarnybos dokumentų turi ir savo intrigą, ir savo istoriją. Lenkų dip lomatų raportai atspindi nuo sovietų pasprukusio Lietuvos Respublikos prezidento Antano Smetonos susitikimus bei pokalbius Lisabonoje, kurie vyko 1941-ųjų sausį. Dokumentų kopijos Hooverio institute (JAV, Kalifornija) prieš kelias dešimtis metų buvo padarytos žymaus amerikiečių istoriko prof. Alfredo Ericho Senno, o 1993 m. profesorius jomis pasidalijo su tuo metu JAV dirbusiu Egidijumi Aleksandravičiumi. Per pastarojo rankas šie popieriai pasiekė VDU Lietuvių išeivijos institutą. Tai nebuvo vienintelis ir atsitiktinis bendradarbiavimo atvejis. A. E. Senno parama ilgesnį laiką nuo Vakarų pasaulio archyvų atskirtiems Lietuvos istorikams buvo ir yra nuolatinė. Lietuvių išeivijos instituto archyve yra suformuotas atskiras profesoriaus dovanotos medžiagos fondas. XX amžiaus istorijos įvykiai, prasidėję Antruoju pasauliniu karu ir sovietine Baltijos šalių okupacija, nepaliauja dominti mokslininkų. Dešimtys studijų ir straipsnių rodo gilėjantį anų dramatiškų įvykių pažinimą, tačiau neišsemia visų paslapčių, neaiškumų ir straipsnių. Publikuojami dokumentai atskleidžia keliasdešimt prezidento A. Smetonos egzilio dienų Lisabonoje, ruošiantis tolesnei kelionei už Atlanto. Tyrinėtojai jau kuris laikas fragmentiškai naudojosi panašiais dokumentais. A. E. Sennas, jo tyrimais ir medžiaga naudojęsis Alfonsas Eidintas yra užsiminę apie A. Smetonos požiūrio į Lietuvos Respublikos politinės raidos kryptį. Molotovo Ribbentropo paktas užbaigė ant siaurų etnonacionalistinių pamatų pastatytos valstybės projektą. Skaudi lietuvių ir lenkų konflikto patirtis ir abi tautas ištikusi katastrofa leido A. Smetonai privačiuose pokalbiuose pasidalyti savo liūdna politine išmintimi ir vertinimais. Lakoniškiausiai pabėgusio prezidento požiūrį liudija lenkų diplomato S. Tyszkiewicziaus 1941 m. sausio 20 d. ataskaita apie pasikalbėjimą su A. Smetona, kuris ilgesniame monologe pripažino, kad kūrimas Lietuvos Valstybės, atremtos į siaurus nacionalistinius pagrindus, buvo klaida ir savo kalbėjime sugrįžinėjo prie platesnių koncepcijų.

Neslėpė savo tendencijų suartėjimo su Lenkija. Su didele pagarba kalbėjo apie dabartinę jos poziciją. (Uznał w dłuższym monologu, że tworzenia Państwa Litewskiego, opartego na wąskich nacjonalistycznych podztawach, było błędem i wracał w rozmowie do szerszych koncepcji. Nie ukrywał swej tendencji zbliżenia do Polski. Wyrażał się z wielkim uznaniem o obecnym jej stanowisku.) Ką anuomet reiškė siauri nacionalistiniai pagrindai arba platesnės koncepcijos, tyrinėtojai dar turės interpretuoti. Šios šaltinių publikacijos motyvai pirmiausia rėmėsi Darbų ir dienų redakcine tradicija daugiau dėmesio skirti I Respublikos palikimui apskritai ir prezidento A. Smetonos egziliui atskirai. *** Vilniaus klausimas ir lietuvių lenkų konfliktas neabejotinai turėjo lemtingus padarinius visos Europos geopolitinėje raidoje. Laikotarpis tarp dviejų pasaulinių karų (1918 1939 m.) lietuvių lenkų santykiuose buvo pažymėtas kaip didelio nepasitikėjimo ir priešiškumo metas. Lietuvai nesusitaikant su istorinės sostinės netektimi, diplomatiniai santykiai su Varšuva buvo nutraukti. Visi bandymai tartis vedė į niekur. 1938 m. kovą įvykęs lūžis, kai Lietuva sutiko priimti Lenkijos ultimatumą, nutraukė ilgų metų diplomatinę tylą. Buvo pasikeista kredencialais ir kovo 31 d. pirmuoju nepaprastu pasiuntiniu ir įgaliotu ministru Lenkijai tapo pulk. Kazys Škirpa, o iš Varšuvos į Kauną atvyko Lenkijos pasiuntinys Franciszekas Charwatas. Nepaisant įvairių visuomenės nuomonių, dvišalius santykius kaustę ledai iš lėto ėmė tirpti. Atstatyti pasitikėjimą ir galutinai normalizuoti santykius tarp valstybių pritrūko laiko. Prasidėjęs Antrasis pasaulinis karas ir Lenkijos okupacija, naujas Vilniaus krašto statusas ir galiausiai Lietuvos okupacija iš naujo sujaukė padėtį, palikdami ateičiai labai sudėtingų problemų sprendimus. Pasitraukę į Vakarus lenkų politiniai sluoksniai nedelsdami ėmėsi organizacinio darbo ir jau 1939 m. rugsėjo 30 d. buvo sudaryta Władysławo Sikorskio vadovaujama vyriausybė, kuri su Lietuvos valdžia pirmuosius kontaktus užmezgė dar tų pačių metų spalio 20 dieną Paryžiuje, kur lenkų atstovas Feliksas Frankowskis susitiko su Lietuvos pasiuntiniu Prancūzijoje Petru Klimu aptarti Lietuvos pozicijos dvišalius santykius. Vėlesni lietuvių ir lenkų diplomatų susitikimai daugiausia vyko Berne, Šveicarijoje 1, kur buvo bandoma iš naujo peržiūrėti santykius po Vilniaus krašto prijungimo prie Lietuvos. Situacija dar labiau komplikavosi, kai Lietuvos Respublika prarado nepriklausomybę. Nepavykus lietuviams užsienyje sudaryti egzilinės vyriausybės, tolesnis 240 1 Dušan Segeš, Litwa w polityce rządu PR gen. Władysława E. Sikorskiego (1939-1943), Warszawa, 2006, (magistro darbas apgintas Varšuvos universitete 2006 m.), s. 21-30.

bendravimas su lenkais sustojo. Lenkiškojoje emigracijoje 1940 m. rudenį sklandė nuomonė, jog daugiau vilčių reikia dėti į Jungtines Amerikos Valstijas, kurių teritorijoje ateityje galės užsimegzti artimesnis lietuvių lenkų bendradarbiavimas 2. Neturėdami daug vilčių pasiekti apčiuopiamų dvišalių rezultatų artimiausiu metu, lenkai iš karto sureagavo į informaciją, jog į Portugaliją atvyksta gana palankiai lenkų atžvilgiu nusiteikęs Lietuvos Respublikos prezidentas Antanas Smetona. 1941 m. pradžioje Lisabonoje įvykusių susitikimų rezultatai kaip tik ir pateikiami skaitytojams. Dalis čia spausdinamų dokumentų jau yra žinoma Lenkijos tyrinėtojams. Savo darbuose kai kuriais iš jų remiasi Krzysztofas Tarka 3 ir Dušanas Segešas 4. Visgi interpretacijos skirtumų galimybė leidžia manyti, kad šių dokumentų publikavimas turi prasmę. Skelbiamuose laiškuose ir raportuose atsispindi lietuvių ir lenkų santykių praeities, dabarties bei ateities vertinimai. Keturi pirmieji dokumentai rašyti Lisabonoje dirbusių Informacijos ir dokumentacijos ministerijos tarnautojų T. Katełbacho ir S. Tyszkiewicziaus, kuriuose pateikiama informacija apie susitikimus su lietuvių atstovais Portugalijoje. Vėliau spausdinama užsienio reikalų ministro A. Zaleskio ir informacijos ir dokumentacijos ministro S. Strońskio korespondencija apie derybų su lietuviais kompetencijos klausimus. Paskutinis laiškas, siųstas iš Rio de Žaneiro, raportuoja apie A. Smetonos atvykimą į Braziliją ir jo laikyseną. Visi dokumentai publikuojami originalo kalba. Didžioji teksto dalis yra mašinraštis. Vietomis įterpti pataisymai ar prierašai rašyti ranka tekste pateikiami kursyvu. Dokumentų kalba, stilius netaisyti, išsaugota autentiška autorių rašyba bei skyryba, paliktos buvusios klaidos. Datų rašyba nevienodinama. Dokumentuose naudojamos santrumpos išplėstos laužtiniuose skliaustuose. Visi pabraukimai ar išbraukymai padaryti pačių autorių. Vietomis neįskaitomi žodžiai žymimi brūkšneliais (--). Nuorodų tekste pateikiama turima informacija apie dokumentuose minimus asmenis, įvykius ar procesus. 2 Krzysztof Tarka, Konfrontacja czy współpraca? Litwa w polityce Rządu Polskiego na uchodźstwie 1939-1945, Opole, 1998, s. 65. 3 Ten pat. 4 Dušan Segeš, Litwa w polityce rządu PR gen. Władysława E. Sikorskiego (1939-1943), Warszawa, 2006. 241

Nr. 1. S. Tyszkiewicz iaus raportas apie A. Smetonos atvykimą į Portugaliją. 1941 01 11. TAJNE Lisbona 5, dnia 11. I. 41 Nr 15 Przyjechał dziś Smetona. Wybiera się do Stanów Zjedn[oczonych]. Wyraził chęć rozmowy ze Stanisławem Tyszkiewiczem 6. Proszę o telegraficzne instrukcje. Za/zgodność (parašas) ------------- Nr. 2. T. Katelbach o laiškas S. Stroński ui. 1941 01 15. Wielce Szanowny Panie Ministrze 7, Lizbona, dnia 15 stycznia 1941 W załączeniu pozwalam sobie przesłać odpis sprawozdania z 13 b[ieżącego] m[iesąca] z rozmów z Litwinami, przebywającymi w Lizbonie. Sądze, że treść ich zainteresuje Pana Ministra. Przypuszczam, że zdąże jeszcze przed wyjazdem do Londynu odbyć dalsze rozmowy, które będą tak samo interesujące, jak poprzednie. W związku z wyjazdem do Londynu ponawiam swe prośby, sformułowane w poprzednim liście do Pana Profesora, dotyczące szybkiego załatwienia dla mnie wizy w Londynie oraz biletów na samolot. Zwłaszcza pierwsza prośba jest dla mnie bardzo ważna. Gdyby bowiem uzyskanie biletów na somolot było z jakichś względów niemożliwe, będąc w posiadaniu wizy, zdecydowałbym się najprawdopodobniej na jazde do Londynu najbliższym okrętem. Tacy wyrazy głębokiego szacunku oraz serdecznie pozdrowienia T tadeusz Katełbach 8 242 5 Kitose vietose išspausdinta kaip Lizbona. 6 Stanisław Tyszkiewicz (1888 1965) 1939 1943 m. W. Sikorskio vyriausybėje dirbo Informacijos ir dokumentacijos ministerijoje. 7 Stanisław Stoński (1882 1955) filologas, publicistas, politikas. 1939 1943 m. W. Sikorskio vyriausybės vicepremjeras, Informacijos ir dokumentacijos ministras. 8 Tadeusz Katelbach (1897 1977) lenkų visuomenės veikėjas, publicistas. Karo metais pasitraukė į Vakarus. Nuo 1945 m. gyveno Londone. Buvo Lenkų egzilinės vyriausybės, Informacijos ir dokumentacijos ministerijos darbuotojas. 1956 1965 m. Laisvosios Europos Radio bendradarbis.

1 załącznik Nr. 3. T. Katelbach o raportas S. Stronski ui. 1941 01 13. Tajne Lizbona, dnia 13 stycznia 1941 r. Od szeregu tygodni przebywa w Lisbonie kilku Litwinów, którzy uciekli z Litwy i przez Berlin przybyli do Portugalii. Litwini ci nawiązali kontakt z Tadeuszem Katelbachem i Stanisławem Tyszkiewiczem. Wszyscy mają zamiar jechać przedewszystkiem do Stanów Zjednoczonych, gdzie, jak się zdaje, mają ściągnąć najwybitniejsi emigranci litewscy i gdzie ma być utworzony litewski ośrodek polityczny. Do Stanów udaje się również przebywający do niedawna w Szwajcarii prezydent Smetona wraz z rodziną. Zięć jego, pułk[ownik] Wałuszis 9, attaché wojskowy w Warszawie, już tam przebywa. Najwybitniejszą postacią w grupie Litwinów, przebywających w Portugalii jest b[yły] minister finansów, Marcin Iczas 10, b[yły] poseł do Dumy rosyjskiej, jeden z nestorów odrodzenia litewskiego, zawsze zwolennik porozumienia polskio-litewskiego. Powołując się na swój niezmiennie pojednawczy stosunek do Polski, zadeklarował się Iczas w rozmowach z pp. Katelbachem i Tyszkiewiczem, jako gorący zwolennik dogadania się polsko-litewskiego, jeszcze w toku toczącej się obecnie wojny. Ze słów Iczasa wynika, że w tej dziedzinie pragnąłby odegrać ważną, jeśli nie decydującą role. W memorjale politycznym, który opracowuje dla swych rodaków na emigracji, myśl porozumienia i kooperacji z Polską wysuwa na czoło zagadnień, które stają przed politykami litewskimi. W rozmowie, w dniu 9 stycznia, po śniadaniu u pp. Tyszkiewiczów Iczas odczytał Katelbachowi i Tyszkiewiczowi list, który otrzymał od Smetony / z pierwszych dni stycznia b[ieżącego]r[oku] /. List ten w streszczeniu brzmi następująco: Drogi Przyjacieliu, dziękuje za pamięć i zwrócenie się do mnie, jako do Prezydenta Litwy. Pamiętam Panskie zasługi w czasie wielkiej wojny, gdy zmobilizował Pan wtedy kilka milionów rubli dla emigracji litewskiej. Pieniądze te ułatwiły nam wówczas dzial politycznego zorganizowania się. Pamiętam również, że będac pomocnikiem twórcy naszego państwa Bassanowicziusa 11, został Pan wysłany do Stanów Zjednoczonych. Jest tam już mój zięć. Wybieram się i ja/do Stanów. Uważam za najważniejszą sprawę zorganizowanie tam pomocy dla naszej inteligencji, która jest tak bardzo niszczona przez Sowiety. Zadaniem moim będzie również praca w tym duchu, w Stanach. 9 Aloyzas Valušis (1901?) generalinio štabo pulkininkas. 1926 1927 m. Respublikos prezidento A. Smetonos adjutantas. 1934 1938 m. husarų pulko vadas. 1940 m. pasitraukė iš Lietuvos. 10 Martynas Yčas (1885 1941) teisininkas, politikas, visuomenininkas. 1912 m. išrinktas į Rusijos valstybės IV Dūmą, Lietuvos Respublikos finansų, susisiekimo bei prekybos ir pramonės ministras. Aktyvus pramonininkas bei bankininkas. 11 Jonas Basanavičius (1851 1927) gydytojas, visuomenės veikėjas, pirmasis laikraščio Aušra redaktorius, Vasario 16 dienos Nepriklausomybės akto signataras. 243

Pan, króry, jak wiem, zachował w tym kraju scisłe związki nietylko z jednostkami, lecz z organizacjami, będzie mógł na terenie Stanów oddać wielkie usługi dla naszej sprawy. Dlatego, ciesze się, znając Pana, że już dziś zaczął Pan pracować dla naszej sprawy i że już w prędkim czasie zobacze się z Panem w Lizbonie, w drodze do Stanów. Wiem, że emigracja nasza w Brazylii, Argentynie, Stanach, odegra decydującą rolę w dziele odzyskania niepodległości. Nad tą emigracją głównie też należy pracować, co wraz z Panem zamierzam czynić. List Pański zachowam w pamięci, jak również nazwiska ludzi, podane przez Pana. Czuję się nieszczęśliwy, myśląc o wyniszczeniu naszej inteligencji. To też dla jej ratowania musimy skupić wszystkie nasze wysiłki, aby, gdy odzyskamy niepodległość, mieć ludzi, którymi będziemy obsadzali opuszczone stanowiska państwose. Po tym liście Iczas dostał dalsze listy, z których wynikało, że Smetona ominął trudności wizowe / hiszpańskie / i wyjedzie do Lizbony nieco później, niż zamierzał pierwotnie, t.j. 10 stycznia. Przyjechał 11 stycznia, zamieszkując w Estorilu. Reprezentacja polityczna Litwinów. Minister Litwy w Berlinie, p[u]łk[ownik] Szkirpa 12 / pierwszy poseł litewski w Warszawie /, z chwilę skupienia się na terenie Niemiec większej liczby uciekinierów z Litwy / kilkuset /, dążyl do stworzenia rodzaju reprezentacji politycznej, złożonej z posłów litewskich akredytowanych w różnych stolicach, z ośrodkiem centralnym w Berlinie. Ta wyrażnie jednostronna, proniemiecka koncepcja została jednak przez wybitnych emigrantów litewskich, m[iędzy] i[nnymi] Iczasa odrzucona. Szkirpa stawia na Niemcy. Wierzy w konflikt sowiecko-niemiecki, sądząc, że w konsekwencji tego konfliktu powstanie suwerenna, lub pseudo suwerenna Litwa. Wychodząc z tych załoźeń, angażuje się po stronie Niemiec. Nie jest też wykluczone, że wpewnym czasie powróci będzie dążyć do realizacji swej koncepcji. Mogą mu w tym pomóc dwaj pzrebywajacy w Berlinie członkowie rządu: pułk[ownik] Mustejkis 13 oraz b[yły] premier i b[yły] rektor litewskiej akademii handlowej w Kłajpedzie E. Galwanauskas 14. Ostatni z łaszcza, który przed wojną uchodził za firmowego entantofila, jest, jak się okazało tak finansowo związany z Niemcami, że może posunąć się bardzo daleko. Narazie jednak ta ewentualność raczej nie grozi, m[iędzy] i[nnymi] z toj przyczyny, że wobec trwającej wciąż wspólnoty politycznej niemiecko-sowieckiej, kwestia organizacji rządu, czy pseudo-rządu litewskiego w Berlinie jest nieaktualna. Smetona, uciekłsyz z Litwy, w czasie swego pobytu w Niemczech, nie ukrywał swego krytycznego stosunku do polityki niemieckiej: według Iczas, ten wzgląd, jak również wzgląd na Sowiety / które domagały się jego wydania / spowodował wydalenie Smetony z Niemiec. Iczas uważa to że okoliczność sprzyjającą wyzyskaniu Smetony dla celów zbliżenia polskolitewskiego. Smetona zrażony jest do Rosji i do Niemiec. Z drugiej strony to jedny człowiek, 244 12 Kazys Škirpa (1895 1979) Lietuvos Respublikos kariuomenės pulkininkas, diplomatas, pirmasis Lietuvos pasiuntinys ir įgaliotasis ministras Lenkijai, Vokietijai, Lietuvių aktyvistų fronto įkūrėjas. 13 Kazys Musteikis (1894 1977) Lietuvos Respublikos kariuomenės brigados generolas, 1938 1940 m. Krašto apsaugos ministras. 14 Ernestas Galvanauskas (1882 1967) inžinierius, politikas, 1919 1920 m. Lietuvos Respublikos ministras pirmininkas, 1939 1940 m. finansų ministras.

który w swej osobie personifikuje suwerenitet państwa litewskiego. Nie podpisał on żadnego aktu zgody na to, co się stało, przeciwnie, protestował przeciwko zajęciu Litwy i opuścił ją, jako jej prezydent. To stanowisko Smetony uznają, niezależnie od poglądów politycznych, wszyscy Litwini, którzy dążą do odrodzenia niepodległego państwa litewskiego. Stany Zjednoczone centrum politytycznej pracy litewskiej. Polityczna emigracja litewska jest nieliczna? Najliczniejsza w Niemczech, dzięki pomocy niemieckiej, znalazła zajęcie w różnych działach pracy / m[iędzy] i[nnymi] kilkudziesięciu Litwinów pracuje w Deutsches Verlag w Berlinie, niektórzy kierowani są do Gubernatorstwa. M[iędzy] i[nnymi] proponowano Iczasowi stanowisko Dyrektora Banku w Krakowie z pensją 1200 m[are]k miesięcznie. Politycznie, emigracja litewska w Niemczech jest obecnie zdaniem Iczasa bez znaczenia. Mimo antyniemieckich i niewątpliwie szczerych oświadczeń Iczasa, nawet on traktuje ją jednak jako rezerwę na wypadek, gdyby, w co nie wierzy, Niemcy mieli wygrać wojne. Wobiec słabych skupień emigracyjnych w innych krajach, Iczas decydujące znaczenie przywiązuje do pracy w Stanach, gdzie jak mówi mieszka 1/3 część narodu litewskiego / 1 miljon Litwinów/. W Stanach znajdują się już, a ściągną wkrótce dalsi wybitniejsi działacze litewscy, których pozycja w kraju i wśród emigracji litewskiej w Stanach, jest ustalona. Wroszcie co jest bardzo ważna Litwa posiada w Stanach zablokowany kapitał w wysokości 4 milionów dolarów am[erykańskich] w złocie. Staranie Smetony w sprawie odmrożenia tego kapitału są podobnie na dobrej drodze. Uzyskanie tej sumy pozwoli Litwinom na rozscerzenie samodzielnej działalności politycznej. Iczas ocenia walory polityczne stałej emigracji litewskiej w Stanach b[ardzo] nisko. Docenić jednak znaczenie głosu miliona Litwinów, których, jak mówi, trzeba starannie opracować, aby w momencie, gdy Stany będą współdecydowały / wzglendnie decydowały / o nowym status quo w Europie głos ten zagrał w sposób właściwy. Zdaniem Iczasa wokół Smetony uda się skupić całą emigracją, niezależnie od różnic politycznych. Kooperacja z Polską Iczas jest nietylko zwolennikiem wydania wspólnej deklaracji polsko-litewskiej o przekreśleniu sporów przeszłości i uregulowaniu ich w imie trwałego współżycia obu narodów na trwałych zasadach, lecz głosi zasade rozpoczęcia kooperacji polsko-litewskiej, jeszcze w czasie toczącej się wojny. Kooperacją tę widzi na odcinku prasowym, propagandowym, w ogóle politycznym, nie wyłączając nawet wojskowej. Chce dla tej idei pozyskać Smetone i wierzy, że mu się to uda. Za początek nowej ery uważa opublikowanie deklaracji polsko litewskiej / rząd polski i w imieniu Litwy Smetona /, stwierdzają konieczność stałej współpracy polsko litewskiej. Uważa, że Polska zrobiła świetny początek z Czechami 15. Był wtedy w Niemczech i mógł się osobiście przekonać, jakie wrażenie wywarła ta deklaracja w kołach niemieckich. 15 Turima omenyje 1940 m. lapkričio 11 d. Lenkijos vyriausybės ir laikinosios Čekijos vyriausybės paskelbta bendra Lenkijos ir Čekoslovakijos deklaracija, kurioje abi vyriausybės teigė, jog po karo sudarys glaudesnę ūkinę ir politinę sąjungą, kuri ilgainiui galėtų tapti pertvarkytos Vidurio Rytų Europos pagrindu. 245

Iczas zdaje sobie sprawe tego, że w Anglii niema dziś, ze względu na Sowiety, konjunktury, ani na sprawe Litwy / wzglednie państw bałtyckich /, ani na sprawe wschodnich terenów Polski, które znalazły się pod okupacją bolszewicką. Wierzy jednak, że predzej, czy później ten moment przyjdzie. Wówczas kooperacja polsko-litewska może się przydać znakomicie, zarówno Polsce, jak oczywiśćie również samej Litwie. Wyłąceznie ze sprawy litewskiej Rosji i Niemiec daję Polsce (--) atuty w ręke. Polska może wziąć na siebie rolę orędownika sprawy litewskiej na terenie międzynarodowym. Wnioski Przyjazd Smetony w dniu 11 stycznia do Portugalii pozwoli na zorientowanie się, być może, bezpośrednio w poglądach Smetony. Smetona bowiem ma zamier spędzić kilka tygodni w Portugalii. Najprawdopodobnej wyjadą do Stanów razem z Iczasem. Wobec tego, że Smetona zna Katelbacha i Tyszkiewicza nie jest wykluczone, że z obu, względnie z jednym z nich, będzie wkrótce rozmowiał. Formułowanie wszelkich daleko idących wniosków należy odłożyć do czasu dokładnego wyjaśnienia stosunku Smetony do zagadnień poruszanych przez Iczasa. Dziś jednak należy stwierdzić: 1. Inteligencja litewska, zawiedziona przez obu długoletnich protektorów niepodległośći państwa litewskiego: Niemcy i Rosja, szuka i szukać będzie zbliżenia z Polską. 2. Stanowisko to podzielają trzy największe stronnictwa: chrześcijańska demokracja, ludowcy i narodowcy 3. Smetona, jako uznawany przez wszystkich Litwinów, Prezydent Litwy, jest jedynem człowiekiem, którego oświadczenia i deklaracja w stosunkach polsko litewskich mogą mieć znaczenie aktów państwowych. 4. Ze względu na fakt, iż ośrodkiem krystalizacji nowych wytycznych polityki litewskiej bedą Stany Zjednoczone, należy nawiązany w Lizbonie ze Smetoną kontakt nieprzerwanie utrzymywać, zacieśniając go w Stanach w tym stopniu, aby w stawieniu i rozwiązywaniu kwestii litewskiej, w przyszłośći Polska miała głos decydujący. 5. Równocześnie z akcją zmierzajacą do wytworzenia warunków kooperacji polsko litewskiej, należy wszcząć natychmiast analogiczną akcję w stosunku do nielicznej emigracji politycznej Łotyszy i Estończyków. Nawiązując do sprawozdania z rozmów Litewskich z dnia 13 b[ieżącego] m[iesąca] uzupełniająco, przesyłam następujące wiadomości: 246 Lizbone, dnia 16 stycznia 1941 Smetona przyjechał 11 stycznia do Lizbony, po odbyciu uciążliwej drogi koleją ze Szwejcarii. Iczas sądził nawet, że przez parę dni nie będzie mógł z nim rozmawiać. Smetona, dowiedziawszy się jednak o jego przybyciu do Estorilu poprosił go do siebie i wszczął z nim natychmiast długą rozmowę polityczną. Gdy mu (Smetonie) opowiedziałem o rozmowach z Panami (t[o] zn[aczy] Katelbachem, Kowalewskim, Tyszkiewiczem) Smetona nie

puścił mnie i rozmawialiśmy całe cztery godziny. Po przygnebiającym okresie pobytu w Niemczech i Szwajcarii rozmowa z Iczasem podniosła Smetone na duchu, budząc w nim uczucia nowych nadziei politycznych i optymizmu. Według dalszych relacji Iczasa okręt Smetony, którym uda się do Stanów Zjednoczonych, odjazdza 28 marca. Iczas komunikował ten fakt z zadowoleniem, dodając od siebie: Będziemy zatem mieli dużo czasu do rozmów. W dniu 15 stycznia Stanisław Tyszkiewicz był na śniadaniu z synem Smetony, docentem prawa uniwersytetu kowieńskiego. Poglądy młodego Smetony, które są niewątpliwie wyrazem nastrojów Ojca dadzą się streścić następujące: wrogami niepodległości Litwy są Sowiety i Niemcy hitlerowskie. Bez Polski nie można marzyć o niepodległości Litwy. W najbliższych dniach Smetona odwiedzi pp. Tyszkiewiczów i prawdopodobnie u pp. Tysz kiewiczów zapoczątkowane zostanie przez Katelbacha i Tyszkiewicza bezpośrednia wymiana zdań ze Smetoną na tematy polityczne. Smetona jest szczerze wzruszony pomocą pieniążną i odzieżową i zaczął już udzielać lizboński Komitet Pomocy Wchodzcóm w Portugalii potrzebującym zasiłków Litwinom. Pomoc odziażów udzięlona została dotąd rodzinie Iczasów. O zasiłki pieniążne zwrócili się do Komitetu dotych czas Dangirdas i Wojtkiewiczius. Zasiłki te oni otrzymali. Z rozmów prowadzonych codzienie wynika, że istnieje obawa, iż z Niemiec może pojechać do Stanów pewna część Litwinów, opłacona przez Niemców, dla roboty antyangielskiej i antyrooseveltowskiej wśród emigracji litewskiej. Ewidencją tych Litwinów, którzy, oczywiście działać bedą, również w kierunku zdecydowanie antypolskim da się z łatwością ustalić. Niewątpliwie z akcją tego rodzaju na terenie Stanów należy się liczyć. Dwaj obecni w Lizbonie oficerowie marynarki litewskiej, Labanauskas 16 i Kuizinas 17, wychowankowie (--) szkoły marynarski wojennej, mają zamiar udać się do marynarki wojennej w Stanach Zjednoczonych, choć wahają się jeszcze, czy nie zgłosić się do Marynarki angielskiej. Bałutis 18, poseł litewski w Londynie zdaniem Iczasa wskutek braku kontaktu jest zupełnie dezorientowany. Dopiero ostatnio dostał pierwsze wiadomości od Iczasa. Iczas, po porozumieniu ze Smetoną, (--) nawiązał stały kontakt korespondencyjny, z Bałutisem, wyjaśniając mu tymczasową linie postępowania. Na podtrzymywanie stosunków towarzyskich z Litwinami potrzebne jest wyasygnowanie narazie jadnorazowego funduszu w kwocie 2.000, ni Katelbach, ni Tyszkiewicz nie posiadają pieniądzy, z których mogliby opłacać koszty skromnych przyjęć i spotkań. 16 Povilas Labanauskas (1908 1999) kariškis. Nuo 1928 m. mokėsi Livorne, Italijoje, karališkoje jūrų karo mokykloje. 1934 m. grįžo į Lietuvą. Dirbo karo laivo Antanas Smetona įguloje. 1940 m. kartu su Vytautu Kuizinu jachta išplaukė į Švediją, vėliau į Vokietiją. Nuo 1941 m. gyveno JAV. 17 Vytautas Kuizinas (1908?) kariškis. Nuo 1928 m. mokėsi Livorne, Italijoje, karališkoje jūrų karo mokykloje. 1931 m. grįžo į Lietuvą. Dirbo karo laivo Antanas Smetona įguloje. 1940 m. kartu su Povilu Labanausku jachta išplaukė į Švediją, vėliau į Vokietiją. Nuo 1941 m. laikomas dingęs be žinios. 18 Bronius Kazys Balutis (1880 1967) diplomatas. 1928 1934 m. Lietuvos nepaprastasis pasiuntinys ir įgaliotasis ministras JAV. Nuo 1934 m. iki mirties atstovavo Lietuvos interesus Didžiojoje Britanijoje. 247

Nr. 4. S. Tyszkiewicz iaus ataskaita apie pasikalbėjimą su A. Smetona. 1941 01 20. TAJNE. LISBONA, dnia 20.I.41 Nr 37 Dwie pierwsze rozmowy Tyszkiewicza ze Smetoną, zupełnie prywatne, wypadły interesująco. Smetona stwierdził swe antyniemieckie nastawienie, jakkolwiek dał do zrozumienia, że niektórzy Litwini inaczej myślą. Uznał w dłuższym monologu, że tworzenia Państwa Litewskiego, opartego na wąskich nacjonalistycznych podstawach, było błędem i wracał w rozmowie do szerszych koncepcji. Nie ukrywał swej tendencji zbliżenia do Polski. Wyrażał się z wielkim uznaniem o obecnym jej stanowisku. Smetona jedzie do Stanów przez Brazylię, gdyż nie mógł dostać miejsca bezpośrednio. Ma zamiar odłynąć 28 stycznia. -------------- Za zgodność (parašas) Nr. 5. A. Zaleski o laiškas S. Stroński ui. 1941 02 18. MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH Londyn, dnia 18 lutego 1941. Nr 49/Lt 248 W uprzejmej odpowiedzi na okólnik Pana Ministra z dnia 13 lutego r[oku] b[ieżącego] Nr. 648/41/Wiad/tj. pozwalam sobie zapytać, czy Pan Minister nie uważa, że rozmowy z Prezydentem Republiki Litewskiej i działaczami litewskimi nie wchodzą czasem w kompetencje Ministerstwa Spraw Zagranicznych? W każdym razie wydaje mi się, że ponieważ rozmowy te odbyły się na zasadzie udzielonych przeze mnie Poselstwu RP w Lisbonie instrukcji, więc rozesłanie ich do podległych mi placówek zagranicznych mogłoby być pozostawione staraniem Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Do Pana Ministra Informacji i Dokumentacji Londyn. August Zaleski 19 MINISTER 19 August Zaleski (1883 1972) ekonomistas, politikas ir diplomatas. W. Sikorskio vyriausybėje 1939 1943 m. ėjo užsienio reikalų ministro pareigas.

Nr. 6. S. Stroński o laiškas A. Zaleski ui. 1941 02 19. MINISTERSTWO INFORMACJI I DOKUMENTACJI Londyn, dn[ia] 19 lutego 1941 707/41/Pol.rż. Do Pana Ministra Spraw Zagranicznych w/m W odpowiedzi na pismo z dnia 18.II.41 Nr. 49/Lt. pragnę usunąć nieporozumienie, do którego sprawa się sprowadza. Na wstępie miło mi stwierdzić, że podzielam całkowicie pogląd Pana Ministra, iż sprawami takimi, jak rozmowy z Litwinami, szczególnie gdyby miały one zamienić się w pewnego rodzaju rokowania polsko litewskie lub przydać się w naszej działalności dyplomatycznej wobec innych Państw, powinno się zajmować Ministerstwo Spraw Zagr[anicznych], z tą poprawką, że nie czasem, lecz zawsze. Przechodzę do wyjaśnienia okoliczności nieporozumienia. Po otrzymaniu z Placówki Min[insterstwo] Inf[ormacji] i Dok[umentacji] w Lizbonie pierwszego sprawozdania o rozmowach pp. Katelbacha i Tyszkiewicza, którzy prowadzili dział litewski Inf[ormacji] i Dok[umentacji] w Paryżu, rozesłałem to sprawozdanie, jak zwykle w takich przypadkach, wszystkim członkom Rządu, a ponieważ sprawa wydawała się szczególnie godna uwagi, zaznaczyłem to osobną wzmianką na wstępie. Po otrzymaniu tego pisma zawiadomił mnie Pan Minister łaskawie w rozmowie telefonicznej, że zna tę sprawę z szyfrów Poselstwa w Lizbonie. Zarazem przesłał mi Pan Minister 10. II. 41 dwa odpisy zwięzłych szyfrów. Ze swej strony zaznaczyłem, że, ograniczając się do przesłania sprawozdań z wzmianką iż mogą one posłużyć do obrad Komitetu Politycznego Ministrów, rozumiem to tak, iż właśnie Pan Minister uzna czy i kiedy zechce wnieść tę sprawę pod jego obrady. Dwa dni później otrzymałem również uwagi Pana Prezesa Rady Ministrów 20 po przeczytaniu sprawozdania zaznaczone na marginesie, a przedestawione mi przez Sekretariat Pr[ezesa] R[ady] M[inistrów], w brzmieniu następującym: 1. Przesłać Ambasadorowi Ciechanowskiemu 21, który otrzymał instrukcje w tej sprawie. 2. Zrobić zastrzeżenie co do zbyt daleko posuniętego optymizmu i zalecić ostrożność. 20 Władysław Eugeniusz Sikorski (1881 1943) Lenkijos generolas, politikas. 1939 m. rugsėjo 30 d. sudarė Lenkijos vyriausybę emigracijoje ir ėmėsi jai vadovauti. Kartu ėjo vidaus reikalų ir kariuomenės ministro pareigas. 21 Jan Ciechanowski (1887 1973) ekonomistas, diplomatas. 1919 1925 m. vadovavo Lenkijos ambasadai Londone. Antrojo pasaulinio karo metais buvo Užsienio reikalų ministerijos generalinis sekretorius. Nuo 1941 m. lenkų ambasadorius Vašingtone. 249

Nazajutrz nadeszło z Lizbony drugie sprawozdanie o rozmowach bezpośrednich z Prezydentem Smetoną. Wówczas: 1. widząc, że będzie potrzebna większa niż zwykle dla Rządu ilość odbitek, poleciłem odbić drugie sprawozdanie na roneo, 2. idąc za wskazówką P[ana] Prezeza R[ady] M[inistrów], że należy przesłać do Ambasadora w Waszyngtonie, uzupełniłem to przygotowaniem przesyłki również do Ambasadorów w Londynie i w Watykanie, dla których wiadomości o stosunkach polsko litewskich są szczególnie ważne, oraz do obu Posłów w sąsiedztwie Litwy, w Helsinkach i w Sztokholmie, 3. poleciłem sporządzić również odpisy na roneo pierwszego sprawozdania dla przesłania tym Placówkom, z tą zmianą, że w krótkim wstępie, o którym powyżej wspomniałem, dałem wstawkę, uwzględniającą punkt 2-gi uwag P[ana] Prezeza R[ady] M[inistrów]. 4. rozsyłki drugiego sprawozdanie do członków Rządu nie opóźniałem czekaniem na przy gotowanie przesyłki do Placówek, dla których trzeba było przepisać jeszcze pierwsze sprawozdanie. W takim składzie okoliczności otrzymał Pan Minister odpis drugiego sprawozdania, z zaznaczeniem w rozdzielniku, że otrzymują je także Placówki. Ale w rzeczywistości rozsyłski do tych Placówek wcale nie dokonano, gdyż przesłanie bezpośrednie wogóle nie było zamierzone. Sporządzano jedynie odbitki obu sprawozdań dla tych Placówel, z uwzględnieniem uwag P[ana] Prezeza R[ady] M[inistrów], a odbitki te miały być przesłane do Pana Ministra z objaśnieniem mojem, zawiadamiającem o uwagach i życzeniach P[ana] Prezeza R[ady] M[inistrów], które miałem obowiązek przekazać Panu Ministrowi, oraz o moim mniemaniu, że pożądana jest wysyłka nie tylko do Waszyngtonu lecz także do Ambasad w Watykanie i w Londynie oraz do Poselstw w Helsinkach i w Sztokholmie, wraz z zaznaczeniem, że na podstawie rozmowy telefonicznej z Panem Ministrem przypuszczam, że Pan Minister do tych sprawozdań informacyjnych doda wskazówki dyplomatyczne. Właśnie dzisiaj, jednocześnie z otrzymaniem pisma Pana Ministra, na które niniejszem odpisuje, doręczono mi też gotowe już odpisy dla pięciu Placówek, które załączam, dodając trzy dalsze, które mogą być Ministerstwu Spr[aw] Zagr[anicznych] przydatne. Objaśnienia powyższe, zawierając odpowiedź na pismo Pana Ministra z 18. II. 41, zastępują też list, który zamierzałem dołączyć do przesyłki odbitek. Zał.... TER MINIS- 250

Nr. 7. T. Skowroński o laiškas A. Zaleski ui. 1941 03 07. RW. Odpis Poselstwo Rzeczypospolitej Polskiej w Rio de Janeiro. No. 49/Br/13. rio de Janeiro. 7. marca 1941. W sprawie przejazdu przez Rio b[yłego] Prezydenta Litwy, Smetana. Do Pana Ministra Spraw Zagranicznych w Londynie. Statkiem Serpa Pinto z dn[ia] 14. II. r[oku] b[ieżącego] przybył do Brazylji b[yły] Prezydent Litwy Smetana, który jechał w towarzystwie licznych uchodźców polskich, między innymi, polskiego reprezentanta United Press, p. Bestermanna. Prezydent Smetana chętnie przestawał i prowadził długie dyskusje z Polakami przez cały czas trwania podróży morskiej. Między innymi oświadczył on, że ma w przygotowaniu książkę, dotyczącą sytuacji Litwy w obecnej wojnie, o niezwykle silnych akcentach anty sowieckich, zwierzając się zarazem, że nie atakuje on w niej Niemców, gdyż nie chce narażac obywateli litewskich, formujących pod auspicjami Niemiec, Legjon Litewski w Berlinie. Na czele wspomnianego ruchu w Niemczech, stoi b[yły] Poseł Litewski w Warszawie p. Skirpa. Legjon Litewski zasilany jest przez Litwinów, przekradających się z pod okupacji sowieckiej z pomocą Niemców i formowany jest pod hasłem oswobodzenia Litwy. Również w deklaracjach złożonych tut prasie z okazji przybycia swego do Rio, Prezydent Smetana nie wysuwał żadnych akcentów anty niemieckich, ani nie żalił się i nie podkreślał; że Litwa zajęta została przez Sowiety za zgodą i aprobatą Niemców. W rozmowach prywatnych Prezydent Smetana odnosił się z wielką sympatją dla Polski, i nie odrzucał możliwości unii polsko litewskiej po zakończonej wojnie, powracając często do tego tematu. Po paru dniach pobytu w Rio uzyskał on wizę do USA, dokąd wyjechał już w końcu lutego. Syn jego pozostał natomiast w Rio. Otrzymuje: Ambasada R.P. w Washingtonie. Poselstwo R.P. w Buenos Aires. Poseł RP /-/ Dr. Tadeusz Skowroński 22. 22 Tadeusz Skowroński (1896 1986) politikos mokslų ir ekonomikos daktaras, diplomatas. Dirbo pasiuntinybėje Briuselyje, Berne, Amsterdame. 1938 1945 m. ėjo neįprastojo pasiuntinio pareigas Rio de Žaneire. 1956 m. persikėlė į Romą, vėliau į Fraiburgą. 251