Originalûs moksliniai darbai Iðsëtine skleroze ir epilepsija serganèiø asmenø kognityviniø funkcijø ypatumai R. Margevièiûtë* G. Kaubrys** J. Liutkienë*** R. Mameniðkienë** A. Bagdonas**** *Uni ver sity of Ed in burgh, School of Phi los o phy, Psy chol ogy and Lan guage Sci ences **Vilniaus universiteto Medicinos fakulteto Neurologijos ir neurochirurgijos klinika; Vilniaus universiteto ligoninës Santariðkiø klinikø Neurologijos centras ***Vilniaus universiteto ligoninës Santariðkiø klinikø Neurologijos centras ****Vilniaus universiteto Filosofijos fakultetas; Specialiosios psichologijos laboratorija Santrauka. Daþniausiai kognityviniai sutrikimai pasireiðkia sergant neurodegeneracinëmis li go mis, ku rios pra si de da vy res nia me am þiu je. Epi lep si ja ir ið së ti në skle ro zë li gos, ga lin - èios su kel ti kognityvinius sutrikimus jauniems þmonëms. Ðie sutrikimai nebûdingi svei - kiems þmo nëms ir yra ne su si jæ nei su dël am þiaus at si ran dan èiais fi zio lo gi niais pa ki ti mais, nei su neu ro nø þûtimi. Ðio dar bo tiks las bu vo ið tir ti epi lep si ja ir ið së ti ne skle ro ze ser gan èiø as me nø bei kon tro li - nës gru pës as menø kognityviniø funkcijø ypatumus, atrasti sutrikimus ir nustatyti jø ryðius su li gos po bû dþiu, sveikatos ir demografiniais kintamaisiais. Ty ri me da lyvavo 90 þmoniø: 30 serganèiø epilepsija, 30 serganèiø iðsëtine skleroze ir 30 svei kø as me nø. Ti ria mie ji, ser gan tys ið së ti ne skle ro ze ar epi lep si ja, ty ri mo me tu gy dë si VUL SK Ner vø ligø skyriuje arba lankësi konsultuotis VUL SK Konsultacijø poliklinikoje. Kog ni ty vi nës funkcijos buvo vertinamos taikant CANTABeclipse 3.0.0 neuropsichologiniø tes tø ba te ri jà. Pa rink ti tes tai, ver ti nan tys: 1) at sa ko pa rin ki mo grei tá; 2) dar bi nës at min ties tal pà; 3) erd vi ná pla na vi mà ir erd vi næ dar bi næ at min tá; 4) epi zo di næ at min tá ir ási mi ni mà. Tyrimo rezultatai parodë, jog serganèiøjø epilepsija ir iðsëtine skleroze kognityviniai ge - bë ji mai pras tes ni, nei kontrolinës grupës. Reikðmingai prasèiau iðsëtinës sklerozës grupë at - lie ka pa si rin ki mo re ak ci jos grei èio, dë me sio ap im ties ir erd vi nio pla na vi mo tes tus, o epi lep - si jos gru pë dë me sio ap im ties, erd vi nio pla na vi mo ir epi zo di nës at min ties tes tus. Epi lep si - jos gru pë je ras ti paþinimo funkcijø sutrikimø ryðiai su ligos trukme ir priepuoliø daþnumu. Ið së ti nës skle ro zës grupëje nerasta ryðiø nei su ligos trukme, nei su fizine negalia. Visose gru - pë se am þius tu rë jo áta kos epi zo di nës at min ties ir ge bë ji mo ási min ti pra stë ji mui, o ið si la vi ni - mo truk më áta kos tes to re zul ta tams ne da rë. Ras tos sà sa jos tarp ly ties ir pa þin ti niø ge bë ji mø: kon tro li nës grupës vyrø pasirinkimo reakcijos uþduoties laikai buvo trumpesni, epilepsija ser gan tys vy rai geriau atliko erdvinës darbinës atminties uþduotis, o iðsëtine skleroze sergan - èios mo te rys da rë ma þiau klai dø re ak ci jos tes te. Rak taþo dþiai: iðsëtinë sklerozë, epilepsija, kognityvinës funkcijos. Neurologijos seminarai 2012; 16(51): 33 44 ÁVADAS At si ra dus sme ge nø pa þei di mams, pa kin ta ne tik fi zi nës, bet ir psi cho lo gi nës funk ci jos. Ta èiau koks yra ry ðys tarp sme ge nø pa þei di mo ir as mens funk cio na vi mo? Tam pa - èiam þmo gui vie nos kog ni ty vi nës funk ci jos ga li bû ti stip - riai paþeistos, o kitos iðlikti nepakitusios, ir atvirkðèiai, skir tin go mis li go mis ar sin dro mais ser gan tiems as me nims ga li pa si reikð ti pa na ðaus po bû dþio kog ni ty vi niai su tri ki - mai. Funk ci në je sis te mo je da ly vau jan èios sme ge nø struk - Adresas: Ramunë Margevièiûtë Tel. (8 682) 44960 El. paðtas r.margeviciute@sms.ed.ac.uk tû ros ne bû ti nai tu ri tu rë ti tie sio gi ná kon tak tà vie na su ki ta, jas sie ti ga li dau gy bë neu ro ni niø ry ðiø. To kia sis te ma dir ba su sty guo tai, vi sos jos da lys sa vaip átrau kia mos, kad ga liau - siai su si for muo tø su dë tin ga psi cho lo gi në funk ci ja. Jei struk tû ros, at sa kin gos uþ tà pa èià sis te mà, sme ge ny se yra to li vie na nuo ki tos, ta pa ti psi cho lo gi në funk ci ja bus jaut ri pa þei di mams dau gy bë je vie tø ir nu ken tës pa þei dus bet ku - rià ið jø [1]. Be to, as mens pa þi ni mo funk ci jø su tri ki mø sun ku mui áta kà da ro pa þei di mo for ma vi mo si grei tis, vie ta, ap im tis, si met rið ku mas [2]. Neu rop si cho lo gi niø tes tø ty ri - mø rezultatai gali bûti taikomi siekiant patvirtinti ar atmes - ti tam tik rà li gos diag no zæ [1]. De ja, neu rop si cho lo gi jos moks le yra ma þiau pa tog no mi niø (api bû di nan èiø sa vy bæ ar simptomà, specifiðkai charakterizuojantá tam tikrà kon - kre èià li gà) þen klø nei me di ci no je. Dau gu ma simp to mø ir sa vy biø neu rop si cho lo gi jo je yra dau giap ras miai. 33
R. Margevièiûtë, G. Kaubrys, J. Liutkienë, R. Mameniðkienë, A. Bagdonas Kog ni ty vi nis funk cio na vi mas, ser gant ið së ti ne skleroze Api ben dri nant anks èiau at lik tø ty ri mø re zul ta tus, ga li ma iðskirti, kad sergant iðsëtine skleroze (IS) sutrinka ðios kog ni ty vi nës funk ci jos: 1) in for ma ci jos ap do ro ji mo grei tis [3 7]; 2) dë me sys [3, 5 7]; 3) erd vës po jû tis ir erd vi në orien ta ci ja [3, 5, 7]; 4) vi zu a li niai kon struk ci niai ge bë ji mai [4, 6]; 5) vyk do mo sios funk ci jos [3, 5, 7] ir aukð to sios fron - ta li nës (kon tro liuo jan èios ki tus pa þi ni mo pro ce sus) funk ci jos [6]; 6) at min tis [5 7], ypaè dar bi në ir trum pa lai kë [3]. Pa sak au to riø, kog ni ty vi niai su tri ki mai tu ri sà sa jø su tam tikrais sveikatos ir demografiniais kintamaisiais. Tai: 1) Li gos truk më. Gau ti duo me nys ne vie na reikð miai. Vieni autoriai teigia, kad kognityviniai sutrikimai tu ri ry ðiø su li gos truk me [6 9], ki ti kad to kiø ry - ðiø në ra [3, 10]. 2) Fi zi në ne ga lia. Kuo aukð tes nis EDSS áver ti ni mas, tuo di des ni kog ni ty vi niai su tri ki mai [5 7, 10]. Kai ku rie au to riai prieð ta rau ja ðiai nuo mo nei, jø ma ny - mu, në ra ry ðio tarp fi zi niø ir kog ni ty vi niø su tri ki mø [3]. 3) Am þius. Au to riai tei gia, kad kuo vy res nis ser gan tis as muo, tuo jo pa þin ti niai ge bë ji mai pras tes ni [5 6]. Ta èiau li te ra tû ro je ran da ma ty ri mø, ku riø au to riai tei gia, kad am þius ne da ro jo kios áta kos kog ni ty vi - kai [7, 11]. 4) Mo ky mo si truk më. Aukð tes ná ið si la vi ni mà tu rin èiø as me nø kog ni ty vi niai su ge bë ji mai ge res ni [5 7]. Skir tu mø tarp skir tin gø ly èiø as me nø ty ri muo se ne pa - stebëta, tendencija galioja tiek vyrams, tiek moterims [5]. Epi lep si ja ser gan èiø as me nø kog ni ty vi nis funk cio na vi mas Remiantis atliktø tyrimø rezultatais, sergant epilepsija la - biau siai nu ken èia ðios kog ni ty vi nës funk ci jos: 1) in for ma ci jos ap do ro ji mo grei tis [12 14]; 2) dë me sys [12 15]; 3) at min tis, ypaè ver ba li në [12 14]; 4) màs ty mas [12, 14]. Sergant epilepsija kognityviniams sutrikimams átakà daro tam tikri sveikatos ir demografiniai kintamieji: 1) Li gos truk më. Kuo il giau as muo ser ga epi lep si ja, tuo ryð kes ni pa ki ti mai jo pa þin ti niuo se ge bë ji muo - se [13, 16 17]. 2) Prie puo liø daþ nu mas [12 14, 18]. Kiek vie no prie - puo lio pa sek mës kau pia si ir pa ma þu ima trik dy ti ápras tai sta bi lias funk ci jas, to kias kaip mo ky mo si veik la [19]. 3) Am þius. Au to riai tei gia, kad kuo vy res nis ser gan tis as muo, tuo jo pa þin ti niai ge bë ji mai pras tes ni [17 18]. 4) Mo ky mo si truk më. Aukð tes ná ið si la vi ni mà tu rin èiø as me nø kog ni ty vi niai su ge bë ji mai ge res ni [13, 16]. Skir tu mø tarp vy rø ir mo te rø kog ni ty vi niø funk ci jø au - to riai ne pa ste bë jo, vi sø ser gan èiø jø pa þin ti niai ge bë ji mai su trin ka pa na ðiai. TY RI MO PRO BLE MA, TIKS LAS IR UÞ DA VI NIAI Ty ri mo pro ble ma: Daþ niau siai kog ni ty vi niai su tri ki - mai pa si reið kia ser gant neu ro de ge ne ra ci në mis li go mis, ku rios pra si de da vy res nia me am þiu je. Epi lep si ja ir IS li gos, su ke lian èios kog ni ty vi nius su tri ki mus, ku rie ne bû - din gi svei kiems þmo nëms ir yra ne su si jæ nei su dël am - þiaus at si ran dan èiais fi zio lo gi niais pa ki ti mais, nei su pir - mi ne neu ro nø þû ti mi (nors neu ro de ge ne ra ci ja yra ga li - ma, kaip ant ri nis reið ki nys, il gai ser gant epi lep si ja ar ið - së ti ne skle ro ze). Ka dan gi ið së ti ne skle ro ze ir epi lep si ja ser ga ma dar bin ga me am þiu je, kog ni ty vi niø funk ci jø pra - stë ji mas ga li tu rë ti áta kos ser gan èiø jø dar bin gu mo laips - niui. Tyrimo tikslas: Iðtirti epilepsija ir iðsëtine skleroze ser gan èiø as me nø kog ni ty vi niø funk ci jø ypa tu mus. Hipotezës: I Ser gan èiø jø IS kog ni ty vi niai ge bë ji mai tu rë tø bû ti pras tes ni, nei kon tro li nës gru pës. II Ser gan èiø jø IS kog ni ty vi niø funk ci jø su tri ki mai tu - rë tø sie tis su fi zi ne ne ga lia, t. y. EDSS áver èiu. III Ser gan èiø jø IS kog ni ty vi niø funk ci jø su tri ki mai tu - rë tø bû ti su si jæ su li gos truk me. IV Ser gan èiø jø epi lep si ja kog ni ty vi niai ge bë ji mai tu - rë tø bû ti pras tes ni, nei kon tro li nës gru pës. V Ser gan èiø jø epi lep si ja kog ni ty vi niø funk ci jø su tri - ki mai tu rë tø sie tis su prie puo liø daþ nu mu. VI Ser gan èiø jø epi lep si ja pa þin ti niø ge bë ji mø pra stë - jimas turëtø bûti susijæs su ligos trukme. TIRIAMIEJI IR TYRIMO METODIKA Ið vi so ið tir ta 90 as me nø: 30 ser gan èiø epi lep si ja, 30 ser - gan èiø IS ir ly ti mi bei am þiu mi pri tai ky tø 30 kon tro li niø as me nø. Në vie nas ti ria ma sis ne pri klau së nuo al ko ho lio ar nar ko ti kø ir ne tu rë jo rim tø gal vos trau mø. Rodikliai, naudoti sveikatos kintamøjø átakai tirti, buvo su rink ti ir ið pa èiø li go niø, ir ið jø gy dy to jø. Li go niai pa - tys nu ro dë li gos truk mæ, kiek me tø ser ga. Fi zi nës ne ga lios ro dik liai ið së ti nës skle ro zës gru pë je bu vo gau ti ið li go ná pri þiû rin èio gy dy to jo neu ro lo go, áver ti nu sio bûk læ EDSS tes tu [20]. EDSS ver ti ni mas ba lais nuo 0 iki 10 nu ro do: 0 3,0 ba lai mi ni ma lus fi zi nës ne ga lios ly gis, 3,5 5,5 ba - lo vi du ti nis fi zi nës ne ga lios ly gis, 6,0 6,5 ba lo sun kus fi zi nës ne ga lios ly gis, 7,0 ba lø la bai sun kus fi zi nës ne - ga lios ly gis [9]. Prie puo liø daþ nu mà kiek ge ne ra li zuo tø ir (ar) da li niø prie puo liø as muo pa ti ria per më ne sá epi lep - si ja ser gan tys li go niai ávar di no pa tys, rem da mie si sa vo tvar ko mu prie puo liø die ny nu. Be veik vi si ty ri mo da ly viai, sergantys epilepsija ar iðsëtine skleroze, vartoja vaistus, pa skir tus gy dy to jo pa gal in di vi du a lø gy dy mo pla nà. Vais - 34
Iðsëtine skleroze ir epilepsija serganèiø asmenø kognityviniø funkcijø ypatumai 1 len te lë. Ti ria mø jø de mo gra finiai ir li gos ro dik liai Ro dik lis Tiriamøjø grupës Kon tro li në Iðsëtinës sklerozës Epilepsijos Gru pës dy dis (N)* 30 30 30 Am þius me tais** 37,1 ± 11,833 37,3 ± 8,498 37,3 ± 11,305 Ið si la vi ni mas me tais** 16,06 ± 1,741 15,05 ± 2,958 13,25 ± 3,145 Li gos truk më me tais** 0 ± 0 7,85 ± 7,316 12,17 ± 11,829 EDSS ba lai** 4,55 ± 1,502 * - N - ti ria mø jø skai èius gru pë je ** - Pa teik tas vi dur kis ± stan dar ti nis nuo kry pis tø pa va di ni mai ir kas die niø do ziø dy dþiai ne bu vo fik suo ja - mi. Remiamasi atliktø analiziø rezultatais, jog dauguma vais tø ne da ro reikð min gos áta kos at lie ka mø neu rop si cho - loginiø testø rezultatams [15]. Tiriamieji Ty ri me da ly va vo trys as me nø gru pës: 1) 30 kon tro li niø as me nø, ne ser gan èiø jo kia neu ro lo - gine liga; 2) 30 li go niø, ku riems IS bu vo diag no zuo ta re mian tis 2001 me tø McDo nal do kri te ri jais; 3) 30 li go niø, ku riems diag no zuo ta epi lep si ja. Tiriamieji, sergantys iðsëtine skleroze ir epilepsija, ty - ri mo me tu gy dë si VUL SK Ner vø li gø sky riu je ar ba lan kë - si kon sul tuo tis VUL SK Kon sul ta ci në je po li kli ni ko je. Ti - ria muo sius api bû din ti pa si telk tos 4 ka te go ri jos: ly tis, am - þius, iðsilavinimo trukmë ir ligos trukmë metais. IS grupei bu vo pa pil do mai fik suo ja mas EDSS áver tis. Ti ria mø jø duo me nø vi dur kiai pa teik ti 1 len te lë je. Norint uþtikrinti rezultatø patikimumà, kontrolinë, IS ir epi lep si jos gru pës bu vo su da ry tos taip, kad tarp jø ne bû - tø statistiðkai reikðmingø skirtumø. Visose trijose grupëse abie jø ly èiø at sto vø bu vo tir ta daug maþ po ly giai: 14 vy rø ir 16 mo te rø kon tro li në je gru pë je, 12 vy rø ir 18 mo te rø IS gru pë je, 15 vy rø ir 15 mo te rø epi lep si jos gru pë je. As me - nys bu vo pa ren ka mi pa na ðaus am þiaus, nuo 21 iki 65 m.: kon tro li në je gru pë je 21 59 m., IS 23 60 m. ir epi lep si - jos 22 65 m., vi dur kis apie 37 (± 10,527) me tus, sta tis - tið kai reikð min gø skir tu mø tarp gru piø ne ras ta. Ti ria mø jø am þius (21 65 m.) bu vo pa si rink tas sie kiant ið veng ti se - natvinës degeneracijos átakos tyrimo rezultatams. Litera - tû ro je mi n i ma, kad mo ky mo si truk më tei gia mai ko re liuo ja su ge res niu neu rop si cho lo gi niø tes tø at li ki mu [15], to dël su da rant gru pes as me nys pa rink ti taip, kad ne bû tø di de liø skirtumø tarp iðsilavinimo trukmës metais. Epilepsijos gru pë je ið si la vi ni mo truk mës me tais vi dur kis bu vo trum - piausias, taèiau tai galëjo bûti nulemta ligos: epilepsija su - ser ga ma vai kys të je ir daþ ni prie puo liai ga li su kel ti sun ku - mø sie kiant ið si la vi ni mo. Li gos truk mës vi dur kiø skir tu - mai abie jo se gru pë se bu vo sta tis tið kai reikð min gi (p < 0,001), ta èiau tai ne tu rë jo reikð mës ty ri mo re zul ta - tams, nes gru pës bu vo ly gi na mos at ski rai. IS gru pë je vi du - ti nis EDSS áver tis bu vo 4,55 ba lo (± 1,502), tai ro do vi du ti - nio sun ku mo ne ga lià. Áver ti ni mo bû dai Ty ri me da ly va vu siø as me nø kog ni ty vi niai ge bë ji mai bu vo ver ti na mi tai kant CANTA Bec lip se 3.0.0 neu rop si cho lo gi - niø tes tø ba te ri jà [21]. Ið ga li mø 22 tes tø ðiam ty ri mui á ba - te ri jà bu vo átrauk ti ke tu ri, ku riø at li ki mas trun ka vi du ti nið - kai apie 32 mi n u tes, at si þvel giant á in di vi do ga bu mus. Lie - tu vo je nor mø, pa ro dan èiø, kas yra kog ni ty vi nis su tri ki - mas, CAN TAB tes tui kol kas në ra. CANTAB tes to kû rë jai teigia, kad kitoms ðalims testo standartizuoti ir normø kurti ne rei kia, nes ba te ri jo je në ra ver ba li niø uþ duo èiø, tai gi, nuo kal bos ar kul tû ros re zul ta tai ne tu rë tø pri klau sy ti. Ta èiau ðia me ty ri me tir ta ir kon tro li në gru pë, no rint pa ly gin ti ser - gan èiø ir svei kø as me nø ty ri mø duo me nis, sie kiant ið veng - ti bet ko kios ga li mos pa ða li nës áta kos. Bu vo ti ria mos ðios kog ni ty vi nës funk ci jos: 1) at sa ko parinkimo greitis; 2) darbinës atminties talpa; 3) erdvinis pla na vi mas ir erd vi në dar bi në at min tis; 4) epi zo di në at - mintis ir ásiminimas. Pasirinkti testai 1. Pasirinkimo reakcijos laikas (Choice Reaction Time CRT). Ðis tes tas bu vo skir tas ið ma tuo ti tei sin go pa - sirinkimo atsako greitá situacijoje, kai reikia kuo greièiau pasirinkti vienà ið dviejø galimø atsakø á stimulà. Ekrane bu vo pa tei kia mas sti mu las strë ly të, ro dan ti ar ba á kai ræ, arba á deðinæ. Pagal tai tiriamasis turëjo kuo greièiau teisin - gai nuspausti kairájá arba deðinájá pultelio mygtukà. Stimulai bu vo pa tei kia mi 100 kar tø. Sti mu lo pa vyz dys pa vaiz - duo tas 1 pa veiks lë ly je. 1 pav. Pa si rin ki mo re ak ci jos lai ko tes to sti mu las [21] 35
R. Margevièiûtë, G. Kaubrys, J. Liutkienë, R. Mameniðkienë, A. Bagdonas 2 pav. Dë me sio ap im ties tes to sti mu lai [21] 3 pav. Erdvinio planavimo ir erdvinës darbinës atminties tes - to stimulai [21] 2.,,Erd vi në dë me sio ap im tis (Spa tial Span SSP). Testas buvo skirtas iðmatuoti darbinës atminties talpà. Ek - ra ne bu vo pa tei kia mos ið si bars èiu sios bal tos dë þu tës, ku - rios po vie nà at si tik ti ne tvar ka trum pam pa kei të spal và (2 pav.). Ro dy mui pa si bai gus, ti ria ma sis ek ra ne tu rë jo pa lies ti vi sas dë þu tes ta pa èia tvar ka, ku ria jos bu vo uþ si de gu sios. Pra de da ma bu vo nuo ke liø dë þu èiø, uþ duo tis pa laips niui sun kë jo, per ei nant á aukð tes ná ly gá, ási me na mø dë þu èiø skai èius di dë jo. Tri skart su kly dus bet ku ria me ly gy je, tes - tas pa si baig da vo. Kuo aukð tes nis ly gis bu vo pa sie kia mas, tuo pla tes në dar bi në at min tis. 3.,,Kemb ri dþo ko ji niø pla na vi mo tes tas (Stock ings of Cam bridge SOC). Ðis tes tas bu vo skir tas ið ma tuo ti erd vi - ná planavimà ir erdvinæ darbinæ atmintá, taigi, priekinës fron ta li nës þie vës funk ci jas. Ti ria ma jam bu vo pa tei kia mi stimulai dviejose skiltyse virðutinëje ir apatinëje (3 pav.). Sti mu lai tai ka muo liu kø ko ji në se rep re zen ta ci ja. Ka - muoliukai ið savo ertmës galëjo bûti iðimami po vienà ir tik tam tikra tvarka: virðutinis pirmiausia, apatinis paskiausia. Testavimo metu tiriamasis, atlikdamas kuo maþiau perkëlimø, turëjo atkartoti virðutinës skilties iðsidëstymà apati - në je skil ty je. Vie nas ka muo liu kas ga lë jo bû ti pa ju di na mas já pa lie èiant pirð tu. No rint pa dë ti ka muo liu kà, ek ra nas pa - lieèiamas antrà kartà, nurodant á tam tikrà pozicijà. Kuo ma þiau per kë li mø bu vo pa nau do ja ma uþ duo èiai at lik ti, tuo ge res ni ti ria mo jo erd vi niai su ge bë ji mai. Su kiek vie na tei - sin gai ið spræs ta uþ duo ti mi su dë tin gu mas di dë jo, lai ko li - mi to ne bu vo. 4. Po ri niø aso cia ci jø ið mo ki mas (Paired As so ci ates Learn ing PAL). Ðis tes tas bu vo skir tas ið ma tuo ti epi zo di - næ atmintá ir ásiminimà. Tiriamajam ekrane buvo pateikia - mos ra tu ið dë lio tos dë þu tës, ku rias pro gra ma po vie nà ati - da ry da vo at si tik ti ne tvar ka. Vie no je ar ke lio se ið jø bû da vo po pie ði në lá (4 pav.). Po to tas pie ði në lis (-iai) bu vo pa ro do mas (-i) ek ra no vi du ry je ir pra ðo ma pa ro dy ti, ku rio je dë þu të je jis (-ie) bu - vo (5 pav.). Pra de da ma bu vo nuo vie nos fi gû ros vie no je dë þu të je, uþ duo tys pa laips niui sun kë jo. Fi gû rø dë þu të se dau gë jo, ási mi ni mo pro ce sas da rë si de ta les nis ir su dë tin - ges nis. Duo me nø tvar ky mas Ap do ro jant duo me nis bu vo ieð ko ma sà sa jø tarp CRT, SSP, SOC ir PAL tes tø re zul ta tø ir li gos po bû dþio, svei ka - tos ir de mo gra finiø kin ta mø jø: IS at ve ju bu vo ieð ko ma ry - ðiø su fizine negalia ir ligos trukme, o epilepsijos atveju 4 pav. Epi zo di nës at min ties ir ási mi ni mo tes to sti mu lai 1 [21] 5 pav. Epi zo di nës at min ties ir ási mi ni mo tes to sti mu lai 2 [21] 36
Iðsëtine skleroze ir epilepsija serganèiø asmenø kognityviniø funkcijø ypatumai su prie puo liø daþ nu mu ir li gos truk me. Taip pat bu vo pa - tik rin ta, ko kie kog ni ty vi niø funk ci jø ry ðiai su de mo gra - finiais kintamaisiais: lytimi, amþiumi ir iðsilavinimo truk - me metais. Rezultatø analizë buvo atlikta SPSS.17 ir RStu - dio kom piu te ri në mis sta tis ti në mis pro gra mo mis, im tas 5 % pa ti ki mu mo lyg muo. Ty ri me bu vo nau do ti ðie sta tis ti - niai metodai: Stjudento t kriterijus, vienfaktorinë dispersi - në ana li zë ANO VA, Bon fer ro ni kri te ri jus, tie si nës re gre si - jos modelis ir Pearson koreliacija. REZULTATAI Á ty ri mà bu vo átrauk ta 90 as me nø, juos ið tir ti uþ tru ko 52,5 va lan dos. Svei kie ji at li ko tes tà vi du ti nið kai per 31,18 ± 5,5 mi nu tës, o ser gan tie ji kiek il giau IS gru pës as me nys per 37 ± 10,77 mi nu tës, o epi lep si jos per 37,26 ± 9,38 mi nu tës. Dël per di de lio in ten ci nio ga lû niø tre mo ro vie na ser gan èio ji IS ne su ge bë jo baig ti ðio pre ci - zið kø ju de siø rei ka lau jan èio tes to, jos erd vi nio pla na vi mo ir erd vi nës dar bi nës at min ties re zul ta tai ne bu vo ap do ro ja - mi analizëje. Kontrolinës, IS ir epilepsijos grupiø rezulta - tai aptariami kiekviename ið keturiø testø atskirai. Pasirinkimo reakcijos testo rodikliai Pa si rin ki mo re ak ci jos tes te bu vo fik suo ti du ro dik liai: re - akcijos laikas ir klaidø skaièius, gauti rezultatai pavaizduo - ti 6 pav. Su skai èia vus kon tro li nës, IS ir epi lep si jos gru piø pa si rin ki mo re ak ci jos tes to ro dik liø vi dur kius ir juos tar pu - sa vy je pa ly gi nus su vien fak to ri ne dis per si ne ana li ze (ANO VA), sta tis tið kai reikð min gas skir tu mas bu vo gau tas tik pa si rin ki mo re ak ci jos lai kui (p < 0,001). Ið së ti nës skle - ro zës gru pës as me nø re ak ci jos lai kas bu vo il giau sias (425 ± 109 ms), epi lep si jos kiek trum pes nis (399 ± 157 ms), o kon tro li nës pats trum piau sias (303 ± 46 ms). Pa ly gi nus gru pes po ro mis tar pu sa vy je Bon - fer ro ni kri te ri ju mi gau ta, kad tiek epi lep si jos (p = 0,0029), tiek ið së ti nës skle ro zës (p < 0,001) gru pës sta tis tið kai reikð - min gai ski ria si nuo kon tro li niø. Bu vo at kreip tas dë me sys, kad ro dik lio Klai dø skai - èius stan dar ti nis nuo kry pis ge ro kai vir ði ja vi dur ká, ypaè epilepsijos ir iðsëtinës sklerozës grupëse. 6 pav. Pa si rin ki mo re ak ci jos tes to re zul ta tai. Kai ria ja me gra fi ke pa vaiz duo ti pa si rin ki mo re ak ci jos lai ko vi - dur kiø re zul ta tai (ið kai rës: epi lep si jos (Epi), ið së ti nës skle ro zës (IS) ir kontrolinës grupës (Kontr). Deðiniajame grafike pavaiz - duo ti klai dø pa si rin ki mo re ak ci jos tes te re zul ta tai (ið kai rës: epi - lep si jos (Epi), ið së ti nës skle ro zës (IS) ir kon tro li nës gru pës (Kontr). Api ben dri nant ban dy mø skai èiø ly giais duo me nis, ga li ma teig ti, jog þe mes niais lyg me ni mis skir tu mai tarp gru piø ne bu vo ryð kûs, o aukð tes niais lyg me ni mis ga li ma ge riau di fe ren ci juo ti gru pes. Di dþiau si skir tu mai tarp gru piø pa ste bë ti 7, 8 ir 9 tes to ly giuo se (8 pav.), kon tro li - nës gru pës as me nys at li ko dau giau sia ban dy mø. Ta èiau vis dël to ro dik liø duo me nø re zul ta tai ne bu vo pa ti ki mi, nes ma þai li go niø su ge bë jo pa tek ti á aukð èiau sius ly gius (stan dar ti në pa klai da vir ði ja vi dur ká). Jei dau giau li go niø bû tø pa te kæ á aukð tes nius tes to ly gius, re zul ta tai bû tø pa ti - ki mes ni. Erdvinës dëmesio apimties rodikliai Su skai èia vus vi sø gru piø vi dur kius ir juos pa ly gi nus su ANO VA, sta tis tið kai reikð min gas skir tu mas bu vo gau tas analizuojant didþiàjà dalá antrojo testo rodikliø. Dëmesio apimties vidurkiai statistiðkai reikðmingai skiriasi visose tri jo se gru pë se (7 pav.). Kon tro li nës gru pës dë me sio ap im - ties vi dur kis 6,67 (± 1,09), IS gru pës 5,23 (± 1,04), epi - lep si jos gru pës 4,93 (± 1,46) ob jek to (p < 0,001). Pa ly gi - nus gru pes po ro mis tar pu sa vy je Bon fer ro ni kri te ri ju mi bu - vo rasti statistiðkai reikðmingi skirtumai tarp IS ir kontroli - nës (p < 0,001), epi lep si jos ir kon tro li nës gru piø (p < 0,001). Epi lep si jos ir IS gru piø dë me sio ap im ties vi - dur kiø skir tu mai ne bu vo reikð min gi. 7 pav. Dëmesio apimties vienetais vidurkiø skirtumai grupëse (ið kai rës: epi lep si jos (Epi), ið së ti nës skle ro zës (IS) ir kon tro - linës grupës (Kontr). 37
R. Margevièiûtë, G. Kaubrys, J. Liutkienë, R. Mameniðkienë, A. Bagdonas Rezultatø analizëje taip pat buvo rasti sta - tistiðkai reikðmingi laiko, sugaiðto atlikti dë - mesio apimties testà, vidurkiø skirtumai tarp vi sø tri jø gru piø (p < 0,001). Pa ly gi nus ti ria - mø jø gru pes tar pu sa vy je Bon fer ro ni kri te ri - ju mi gau ta, kad kon tro li në gru pë (492,5 ± 155,38 s) dë me sio ap im ties tes tà sprendë statistiðkai reikðmingai ilgiau nei IS (366,17 ± 115,06 s) (p = 0,001) ar epi lep si jos (341,07 ± 104,5 s) (p < 0,001) gru pës. Tai reið kia, kad svei ki as me nys per ëjo dau giau testo lygiø, taigi jø dëmesys platesnis. Epi - lep si ja ir IS ser gan èiø li go niø lai ko, su gaið to atlikti testà, vidurkiai panaðûs. Erd vi nis pla na vi mas ir erd vi në dar bi në at min tis 8 pav. Ban dy mø skai èiaus aukð èiau siuo se dë me sio apimties testo lygiuose (vir ðu je kai rë je 7 ly gy je, vir ðu je de ði në jë 8 ly gy je ir apaèioje kairëje 9 lygyje) ir tes tui su gaið to lai ko (apa èio je de ði në je) skir tu mai gru pë se. Kiek vie na me gra fi ke at ski rai pa tei kia mi epi lep si jos (Epi), ið së ti nës skle ro zës (IS) ir kon tro li nës (Kontr) gru piø re zul ta tai. Atlikus testà SOC, skirtà iðmatuoti erdviná pla na vi mà ir erd vi næ dar bi næ at min tá, bu vo gauti trijø rodikliø rezultatai (9 pav.). Su skai èia vus vi sø gru piø vi dur kius ir juos palyginus su ANOVA, statistiðkai reikð - min gi skir tu mai bu vo gau ti ið ana li za vus vi - sus tris treèiojo testo rodiklius. Daugiausia pro ble mø per mi ni ma lø ëji mø skai èiø ið - spren dë kon tro li në gru pë (vi du ti nið kai 8,33 ± 1,93 pro ble mos), kiek ma þiau epi lep - si jos (6,77 ± 2,24 pro ble mos) ir ma þiau siai IS (6,53 ± 2,4 pro ble mos) gru pë. Ana li zuo - jant ant rà já ro dik lá, ju de siø skai èiø, pa nau do - tà vi sø ly giø pro ble moms ið spræs ti, bu vo ras - tas statistiðkai reikðmingas skirtumas tarp vi - sø tri jø gru piø (p = 0,001). Kuo ma þiau ju de - siø ti ria ma sis pa da rë, kol ið spren dë pro ble - mà, tuo ge res ni bu vo jo erd vi niai ge bë ji mai. Sergantiesiems prireikë atlikti daugiau jude - siø (IS 18,38 ± 4,16; epi lep si ja 18,72 ± 4,49), no rint ið spræs ti pro ble mà, nei svei kie siems (17,16 ± 1,9). Tai gi ðia me ty ri - me ser gan tie ji pras èiau pla na vo spren di mus. Tre èio jo ro dik lio, SOC tes to truk mës vi dur - kiai, pritaikius ANOVA, statistiðkai reikð - min gai sky rë si vi so se tri jo se gru pë se (p = 0,001). Ser gan tie siems at lik ti tas pa èias erd vi nio màs ty mo rei ka lau jan èias uþ duo tis uþ tru ko il giau (IS 906 ± 430 s; epi lep si ja 947,17 ± 414,3 s), nei svei kiems (629,57 ± 148,3 s). Epizodinë atmintis ir ásiminimas 9 pav. Erd vi nio pla na vi mo ir erd vi nës dar bi nës apimties testo rezultatai. 1 pro ble mø, ið spræs tø per mi ni ma lø ëji mø skai èiø, kiekio vidurkiø skirtumai tarp gru piø; 2 ju de siø skai èiaus, kol ið spren dë pro blemà, vidurkiø skirtumai tarp gru piø; 3 lai ko vi dur kiø skir tu mai tarp gru piø, kol iðsprendë testà. Kiekviename gra fi ke at ski rai pa tei kia mi epi lep si jos (Epi), ið së ti nës skle ro zës (IS) ir kon tro li nës (K) gru piø re zul ta tai. Ketvirtasis testas buvo skirtas iðmatuoti epi - zodinæ atmintá ir ásiminimà. Pirmos uþduotys, kur tiriamiesiems reikëjo ásiminti vienà ar dvi fi gû ras, bu vo la bai leng vos, jas sëk - min gai at li ko vi sos gru pës, tad skir tu mø tarp vi dur kiø në ra. 38
Iðsëtine skleroze ir epilepsija serganèiø asmenø kognityviniø funkcijø ypatumai 2 len te lë. Statistiðkai reikðmingø sàsajø tarp rodikliø kiekis. Pateiktø sàsajø kiekiai yra dviejø tipø: virðijantys ± (0,2) ir virðijantys ± (0,5) stiprumø koreliacijas 10 pav. Epi zo di nës at min ties ir ási mi ni mo tes te pa da ry tø klai - dø skaièiaus vidurkiai. At ski rai pa tei kia mi epi lep si jos (Epi), ið së ti nës skle ro zës (IS) ir kon tro li nës (Kontr) gru piø re zul ta tai. Statistiðkai reikðmingi vidurkiø skirtumai tarp grupiø rasti analizuojant klaidø skaièiø, kai reikëjo ásimint tris (p = 0,005), ðe ðias (p = 0,023) ir að tuo nias (p = 0,035) fi gû - ras. Be to, svei ki as me nys ið spren dë di dþiau sià kie ká uþ - duo èiø pir muo ju ban dy mu (6,37 ± 1,09; IS 5,17 ± 1,29; epi lep si ja 5,03 ±1,47 uþ duo ties). Ma þiau siai klai dø vi sa - me ásiminimo teste padarë kontrolinës grupës tiriamieji (11,73 ± 21,59; IS 31,13 ± 33,95; epi lep si ja 35,97 ± 40,25 klai dos). Gra fið kai ðis re zul ta tas pa vaiz duo - tas 10 pav. Tai gi, ðio ty ri mo duo me ni mis, ser gan èiø jø epi - lepsija epizodinës atminties ir ásiminimo funkcijos nukentë ju sios smar kiau siai, bu vo ras tas skir tu mas tarp li gø, ið - ryð kë jan tis sun kes niuo se ási mi ni mo uþ duo èiø ly giuo se. Deja, ðá rezultatà reikëtø vertinti atsargiai, já lemianèiuose ro dik liuo se stan dar ti nis nuo kry pis vir ði jo vi dur ká. Sà sa jos tarp ro dik liø Api ben dri nant vi sø ke tu riø èia ap ra ðy tø tes tø re zul ta tus gau ta, jog ið ke tu ris tes tus su da ran èiø 24 ro dik liø svei kie ji pra no ko vi sus ser gan èiuo sius 13-oje, o epi lep si jos gru pæ net 18-oje ávertinimø. Taigi vertëtø paþiûrëti, ar visi rodikliai matuoja tà patá, t. y. susijusias kognityvines funkcijas. Bu vo pa tik rin tos dvie jø stip ru mø sta tis tið kai reikð min gos ko re lia ci jos tarp ro dik liø: ± (0,2) ir ± (0,5) (2 len te lë). Dau - giau nei 20 stip res niø uþ ± (0,2) ko re lia ci jø su ki tais ro dik - liais turi aðtuoni kintamieji. Daugiau nei 10 stipresniø uþ ± (0,5) koreliacijø su kitais rodikliais turi trys rodikliai. Stip res në nei 0,8 ko re lia ci ja pa ste bi ma tarp 11 ro dik liø po - rø. Dau giau sia ko re liuo ja tre èio jo ir ket vir to jo tes tø re zul - ta tai, ati tin ka mai erd vi nio pla na vi mo ir erd vi nës dar bi nës atminties, bei ásiminimo ir epizodinës atminties rodikliai. Re zul ta tas, kad ro dik liai tar pu sa vy je ko re liuo ja ga na stipriai, gali bûti vertinamas kaip patvirtinimas, kad testo Testas Rodiklis ± (0,2) ± (0,5) CRT Vidutinis reakcijos laikas 19 1 Klai dø skai èius 15 2 CRT tes to at li ki mo truk më 9 1 SSP Dëmesio apimtis 21 8 SSP tes to at li ki mo truk më 18 4 Bandymø skaièius 5 lygyje 5 0 Bandymø skaièius 6 lygyje 12 0 Bandymø skaièius 7 lygyje 14 2 Bandymø skaièius 8 lygyje 14 2 Bandymø skaièius 9 lygyje 13 2 SOC SOC testo atlikimo trukmë 22 9 Pro ble mø, ið spræs tø per mi ni ma lø ëji mø skai èiø, kie kis Judesiø skaièius, kol iðspræsta problema rodikliai matavo tas paèias ar bent jau panaðias funkcijas. Á ty ri mà bu vo átrauk ti ir svei ki þmo nës, ir tu rin tys kog ni ty vi - niø su tri ki mø. Tai, kad ro dik liai ko re lia vo, lei do ma ny ti, kad, su tri kus vie niems pa þin ti niams ge bë ji mams, di des në ti ki my bë, jog su tri ko ir ki ti tir tos kog ni ty vi nës funk ci jos yra glau dþiai su si ju sios. KOG NI TY VI NIØ FUNK CI JØ SÀ SA JOS SU DE MO GRA FINIAIS KIN TA MAI SIAIS Amþiaus ryðiai su paþintiniais gebëjimais 21 7 20 8 PAL PAL testo atlikimo trukmë 23 6 Klaidø skaièius 1 figûros uþduotyje 12 0 Klaidø skaièius 2 figûrø uþduotyje 19 5 Klaidø skaièius 3 figûrø uþduotyje 21 9 Klaidø skaièius 6 figûrø uþduotyje 14 6 Klaidø skaièius 8 figûrø uþduotyje 14 6 Ið vi so klai dø kie kis 17 7 Kiek uþduoèiø iðspræsta ið pirmo karto Bandymø skaièius uþduotims iðspræsti Kiek figûrø teisingai parodyta ið pirmo kar to 20 11 19 11 21 12 Vi sos ba te ri jos spren di mo lai kas 19 8 Ar am þius tu ri áta kos pa þin ti niams ge bë ji mams? Ban dant at sa ky ti á ðá klau si mà, bu vo pa tik rin ti am þiaus ry ðiai su kog ni ty vi në mis funk ci jo mis epi lep si jos, IS ir kon tro li në - je gru pë se. Epi lep si jos gru pës as me nø am þiaus sà sa jø su pa þin ti niais ge bë ji mais de ter mi na ci jos ko e fi cien tas sta - tis tið kai reikð min gà ir stip res næ uþ 0,2 reikð mæ ági jo tik su vie nu ro dik liu vi sos ba te ri jos spren di mo truk me. Ser - 39
R. Margevièiûtë, G. Kaubrys, J. Liutkienë, R. Mameniðkienë, A. Bagdonas gant epi lep si ja, ðio ty ri mo duo me ni mis, am þius sta tis tið - kai reikð min gos ir stip rios áta kos pa þin ti niams ge bë ji - mams ne da rë. Patikrinus asmenø, serganèiø IS, amþiaus sàsajas su kog ni ty vi ka, bu vo ras ti ry ðiai tik su epi zo di nës at min ties ir ásiminimo testo rezultatais. Stipresnæ uþ 0,2 reikðmæ determinacijos koreficientas ágijo su dviem ðio testo rodikliais. IS atveju koreliacija tarp amþiaus metais ir ligos trukmës me tais bu vo sil pna (r = 0,173) ir sta tis tið kai ne reikð min ga (p = 0,173). Epi lep si jos at ve ju ko re lia ci ja tarp am þiaus ir li gos truk mës yra kiek stip res në (r = 0,326), ta èiau vis tiek statistiðkai nereikðminga (p = 0,079). Taigi ðiame tyrime am þius nelëmë li gos truk mës áta kos abie jo se li go niø gru - pëse. Taip pat bu vo pa tik rin ta, ar su am þiu mi pra stë jan tys ser gan èiø jø ro dik liai ati tin ka nor mà, ar ne. No rint nu spræs - ti, ar bû tø ga li ma juos sie ti su li ga, bu vo ap skai èiuo ta ir am - þiaus áta ka kon tro li nei gru pei. Tik vie no ro dik lio, dë þu èiø skai èiaus, kiek tei sin gai nu spaus ta ið kart po pir mo jo pa ro - dy mo, ry ðiai bu vo sta tis tið kai reikð min gi (r 2 = 0,242). Tai gi am þiaus sà sa jos ir su kon tro li nës gru pës pa þin ti niais ge bë - ji mais ne bu vo ne ryð kios. Pa ly gi nus kon tro li niø ti ria mø jø re zul ta tus su ser gan èiø jø, bu vo pa ste bë ta ten den ci ja, kad su amþiumi ðiek tiek prastëja epizodinë atmintis ir gebëji - mas ási min ti, nors ðie ry ðiai bu vo sil pni. Iðsilavinimo ryðiai su paþintiniais gebëjimais Pritaikius Pearson koreliacijà ir tiesinës regresijos modelá, pa gal ðio ty ri mo re zul ta tus në vie nas tes to ro dik lis ne bu vo susijæs su iðsilavinimo trukme, në vienas statistiðkai reikð - mingas determinacijos koeficientas r 2 ne vir ði jo 0,2. Tai gi, ðiame darbe tiriamøjø iðsilavinimo trukmë neturëjo svarios áta kos nei epi lep si jos, nei IS, nei kon tro li në je gru pë se. Lyties ryðiai su paþintiniais gebëjimais Anks èiau re zul ta tø ana li zë je bu vo uþ fik suo ta, kad abi li gos su ke lia kog ni ty vi nius su tri ki mus. Tai gi, ádo mu pa þiû rë ti, ar vie no dai nu ken èia vy rø ir mo te rø pa þin ti niai ge bë ji mai, o jei ne, ar tai su si jæ su li gos áta ka, ar su na tû ra liais skir tu - mais tarp skir tin gø ly èiø psi chi nio funk cio na vi mo. Statistiðkai reikðmingi skirtumai tarp lyèiø vidurkiø epilepsijos grupëje buvo pastebëti treèiajame teste, matuo - jan èia me erd vi ná pla na vi mà ir erd vi næ dar bi næ at min tá, epi - lep si jos gru pë je vy rø dar bi në at min tis bu vo ge res në. Ta - èiau ver ta pa mi në ti tai, kad epi lep si jos gru pë je vi du ti në vy - rø li gos truk më (8,28 me tø) yra trum pes në, nei mo te rø (15,7 me tø) ir gau ti skir tu mai tarp ly èiø gal bût at spin dë jo skir tu mus tarp li gos truk mës. IS gru pë je bu vo ras tas vie nin te lis sta tis tið kai reikð min - gas skir tu mas tarp ly èiø, tai pir mo jo tes to, ma tuo jan èio pa - si rin ki mo re ak ci jos lai kà, klai dø skai èius. Ðia me ty ri me vy rai vi du ti nið kai pa da rë dau giau klai dø (vi dur kis 2,5 ± 1,83 klai dos ið 100) nei mo te rys (vi dur kis 0,78 ± 1,06 klai dos ið 100). Ar skir tu mams, pa ste bë tiems tarp ser gan èiø jø, tu rë jo áta kos li ga, ar juos ga li ma at ras ti ir tarp svei kø þmo niø? No rint ras ti at sa ky mà á ðá klau si mà, 11 pav. Reakcijos laiko vidurkiø skirtumai tarp lyèiø kontroli në je gru pë je. Grafike pavaizduoti kontrolinës grupës moterø (M) ir vyrø (V) reakcijos laiko (ms) vidurkiai. bu vo nag ri në ja mi ne ser gan èiø as me nø tes tø re zul ta tai. Pri tai kius Stju den to t kri te ri jø ne pri klau so moms im tims, bu vo pa ste bë ta, kad svei kø vy rø vi du ti nis pa si rin ki mo re - ak ci jos lai kas (0,227 ± 0,03 s) yra sta tis tið kai reikð min gai trum pes nis, nei svei kø mo te rø (0,325 ± 0,047 s) (p = 0,003) (11 pav.). Ta èiau ðis skir tu mas tarp ly èiø eg zis - ta vo tik kon tro li në je gru pë je, ser gan tie ji ðiuo as pek tu ne si - ski ria. Svei kø mo te rø re ak ci jos lai kai la biau va ri juo ja, pla - tes nis stan dar ti nis nuo kry pis. Ki tas ro dik lis, ku ria me bu vo ras ti sta tis tið kai reikð min gi skir tu mai (p = 0,006) tai ban - dy mø skai èius dë me sio ap im ties tes to de vin ta ja me ly gy je. Ið 30-ies svei kø as me nø ðá ly gá pa sie kë 7 vy rai ir tik 1 mo - te ris. Api ben dri nant ga li ma teig ti, jog, ðio ty ri mo duo me ni - mis, kiek vie no je ti ria mø jø gru pë je bu vo ras ti skir tin gi ypa - tu mai tarp vy rø ir mo te rø. KOG NI TY VI NIØ FUNK CI JØ IR SVEI KA TOS KIN TA MØ JØ RY ÐIAI Kog ni ty vi niø ypa tu mø ry ðiai su li gos truk me Kaip jau bu vo mi në ta, ðia me ty ri me li gos truk më ir am þius me tais tar pu sa vy je ne ko re lia vo, tai gi bu vo vie nas nuo ki to ne pri klau so mi kin ta mie ji. Ðio je skil ty je nag ri në ja mos dvi hi po te zës: pir mo ji, kad li gos truk më su si ju si su kog ni ty vi - niø funk ci jø pra stë ji mu ser gant IS, ir ant ro ji, kad li gos truk më su si ju si su kog ni ty vi niø funk ci jø pra stë ji mu ser - gant epi lep si ja. Kon tro li nës gru pës ty ri mø re zul ta tai ne bu - vo átrauk ti á ðiø hi po te ziø ana li zæ. Taip pat li gos tar pu sa vy - je ne bu vo ly gi na mos pa gal li gos truk mæ, nes etio lo gi niais ir rai dos as pek tais ið së ti në skle ro zë ir epi lep si ja ne ga li bû ti 40
Iðsëtine skleroze ir epilepsija serganèiø asmenø kognityviniø funkcijø ypatumai pri ly gi na mos vie na ki tai. IS gru pë je pri tai kius Pe ar son ko - re lia ci jà, ne bu vo ras ta jo kiø sta tis tið kai reikð min gø ry ðiø tarp li gos truk mës ir tes tø ro dik liø. Ðiais duo me ni mis, ser - gant IS, li gos truk më áta kos kog ni ty vi niø funk ci jø pra stë - ji mui ne tu rë jo. Epi lep si jos gru pë je pri tai kius tie si nës re - gre si jos mo de lá 0,2 reikð mæ vir ði ja tik vie no ro dik lio de ter - mi na ci jos ko e fi cien tas vi du ti nio re ak ci jos lai ko. Kuo il - giau as muo sir go epi lep si ja, tuo il giau su gai ðo at lik da mas pa si rin ki mo re ak ci jos lai kà ma tuo jan tá tes tà. Ta èiau tai ga - lë jo bû ti su si jæ su tuo, kad ser gan èiø jø epi lep si ja gru pës mo te rø li gos truk më vos ne du kar tus vir ði jo vy rø li gos truk mæ, o gau tas skir tu mas ati ti ko skir tu mus tarp ly èiø re - ak ci jos. IS ser gan èiø as me nø kog ni ty vi niø ypa tu mø ry ðiai su fizine negalia Nau do jant EDSS (Ex pan ded Di s a bi l i ty Sta tus Sca le) áver - tá, kaip negalios lygio atitikmená, apskaièiuota, ar fizinë ne ga lia su si ju si su pa þin ti niø ge bë ji mø su tri ki mais ser gant IS. Ið ana li za vus IS gru pës re zul ta tus, ne bu vo gau ta në vie - nos statistiðkai reikðmingos koreliacijos tarp EDSS áverèio ir testo rodikliø. Taigi, pagal ðio tyrimo rezultatus, sergan - èiø jø IS gru pë je fi zi në ne ga lia ne bu vo su si ju si su kog ni ty - vi niø ge bë ji mø pra stë ji mu. Tai ga lë tø bû ti pa aið ki na ma EDSS ska lës ne pa kan ka mu ge bë ji mu at spin dë ti kog ni ty - vi niø funk ci jø su tri ki mus. Kognityviniø gebëjimø ryðiai su epilepsijos prie puo liø daþ nu mu Prieð iman tis ieð ko ti ry ðiø tarp prie puo liø daþ nu mo ir pa - þin ti niø ge bë ji mø, bu vo ap skai èiuo ta, kad ir vy rai, ir mo - te rys, ser gan tys epi lep si ja, pa ti ria pa na ðiai prie puo liø, ir li gos truk më ne tu ri áta kos prie puo liø skai èiui. Sie kiant ið - veng ti po prie puo li nio sà mo nës su tri ki mo áta kos tes to re - zul ta tams, as me nys, pa ty ræ pas ku ti ná prie puo lá prieð ma - þiau nei 24 va lan das, á ty ri mà ne bu vo átrau kia mi. Fik suo - tas vi du ti nis ser gan èio jo epi lep si ja da li niø prie puo liø skai èius per më ne sá. Ðis áver tis sub jek ty vus, nes ti ria mie ji ne ga lë jo tiks liai ávar din ti, kiek da li niø prie puo liø ávyks ta jiems mie gant. Jei ávy ku siø be mie gant ge ne ra li zuo tø prie puo liø pa sek mes jie ga li jaus ti nu bu dæ ry te (su kan - dþio tas lie þu vis, pa si ðla pin ta), prie puo lis bu vo skai èiuo - ja mas. Taip pat svar bu pa mi në ti, kad nors da li niø ir ge ne - ra li zuo tø prie puo liø skai èiø nu ro dë pats ti ria ma sis, vi si as me nys ge rai sub jek ty viai ge bë jo juos di fe ren ci juo ti. Ti - ria mie ji ga lë jo at ski rai ávar din ti kar tus, kai prie puo lio me tu bu vo pra ran da ma sà mo në, ir kar tus, kai ið li ko sà mo - nin gi. Pri tai kius tie si nës re gre si jos mo de lá, bu vo pa ste bë ta, kad tiek da li niø (r 2 = 0,37, p < 0,001), tiek ge ne ra li zuo tø prie puo liø daþ nis stip riau sià áta kà tu rë jo vi du ti niam pa si - rin ki mo re ak ci jos lai kui (r 2 = 0,184, p = 0,018). Ty ri mo duo me ni mis, kuo dau giau ser gan tis epi lep si ja as muo bu vo pa ty ræs prie puo liø, tuo la biau bu vo pra il gë jæs jo pa si rin ki - mo re ak ci jos lai kas ir tuo dau giau klai dø pa da rë at lik da - mas tes to uþ duo tis. Ta èiau ið duo me nø pa ða li nus eks tre - mu mus as me nis, ku riø vi du ti nis re ak ci jos grei tis vir ði ja 650 ms ði sà sa ja ið ny ko. Pa ste bë ta, kad tie as me nys pa ti - ria daug prie puo liø ir ser ga il gà lai kà. Tai ga lë tø reikð ti, kad sergant epilepsija reakcijos laikas ima reikðmingai ilgë ti tik pa ti riant itin daug prie puo liø. Ðio je im ty je kuo il - giau asmuo serga epilepsija, tuo statistiðkai reikðmingai dau giau pa ty rë ge ne ra li zuo tø prie puo liø (R 2 = 0,18, p = 0,01). Ka dan gi prie puo liø kie kis ir li gos truk më su si jæ, në ra aið ku, ku ris ið ðiø fak to riø da rë áta kà re ak ci jos grei - èiui. Stip riau sias ge ne ra li zuo tø prie puo liø ry ðys bu vo pa ste - bëtas su vienu epizodinës atminties ir ásiminimo testo rodik liø klai dø, skai èiu mi, pa da ry tø ási me nant vie nà fi gû rà (r 2 = 0,1165) (p = 0,0365). Ðio je uþ duo ty je epi lep si jos gru - pë je tik 2 þmo nës ið 30 pa da rë klai dø, ir tai tik po vie nà. Ta - èiau nei ið së ti nës skle ro zës, nei kon tro li në je gru pë je nie kas klai dø ðio je uþ duo ty je ne pa da rë. To dël ðio ry ðio stip ru mu nederëtø labai pasikliauti, jam galëtø turëti átakos atsitikti - nu mas, ne ty èi në klai da. Ið li ku siø jø ro dik liø ry ðiø reikð - min gas bu vo tik dë me sio ap im ties de ter mi na ci jos ko e fi - cientas (r 2 = 0,1561) (p = 0,0176). Tai reið kia, kad as me nø, pa ti rian èiø dau giau ge ne ra li zuo tø epi lep si jos prie puo liø, dë me sio ap im tis bu vo siau res në. Ði ten den ci ja ne ga lio jo da li niø prie puo liø kie kiui. Tai gi, api ben dri nant ga li ma pa - sa ky ti, kad tiek da li niø, tiek ge ne ra li zuo tø prie puo liø daþ - numas lëmë pasirinkimo reakcijos laiko ilgëjimà. Taèiau daþ nes ni ge ne ra li zuo ti prie puo liai da rë dau giau þa los nei daliniai, nors ir nestipriai, taèiau jie kenkë darbinei atminèiai. Tai bû tø ga li ma sie ti su tuo, kad ge ne ra li zuo tø prie - puo liø me tu á pa to lo gi ná su ak ty vë ji mà átrau kia ma dau giau gal vos sme ge nø da liø, tai gi, di des në jø da lis nu ken èia, jei prie puo liai vyks ta daþ nai. Ver të tø at si þvelg ti ir á tai, kad prie puo liø daþ nu mas ir mo da lu mas kiek vie nam epi lep si ja ser gan èiam as me niui bû na skir tin gas. Vie nas ga li pa tir ti daug ge ne ra li zuo tø prie puo liø ir në vie no da li nio, ki tas po ly giai ge ne ra li - zuo tø ir da li niø ir t. t. Jei rem tu më mës prie lai da, kad kog - ni ty vi niø funk ci jø pra stë ji mui áta kà da ro ne prie puo liø mo da lu mas, o ap skri tai skai èius, tuo met ga lë tu me pa na - gri në ti ro dik liø sà vei kà su prie puo liø su ma. Kin ta ma sis Prie puo liø su ma kiek vie nam in di vi dui gau tas su dë jus ge ne ra li zuo tø prie puo liø, pa ti ria mø per më ne sá, vi dur ká su da li niø prie puo liø, pa ti ria mø per më ne sá, vi dur kiu. Ta èiau su ðiuo kin ta muo ju jo kiø pa þin ti niø ge bë ji mø sà sa jø ne bu - vo ras ta. Tai gi, mû sø ty ri mo duo me ni mis, áta kà da rë ne ben drai pa ti ria mø prie puo liø kie kis, o bû tent ge ne ra li zuo - tie ji. Ga liau siai bu vo pa ly gin ta, ar epi lep si jos li gos ei ga (re - mian tis prie puo liø daþ nu mu) tu ri ry ðiø su pa þin ti niø ge bë - ji mø ypa tu mais. Epi lep si ja ser gan tys as me nys bu vo pa - skirs ty ti á dvi gru pes: pa ti rian èius po 3 ir ma þiau prie puo liø per më ne sá (gë ry bi në ei ga) ir pa ti rian èius po dau giau nei 3 prie puo lius per më ne sá (pik ty bi në ei ga). Pri tai kius Stju - den to t kri te ri jø dviem ne pri klau so moms im tims, në su vie - nu ro dik liu ne bu vo ras ta sta tis tið kai reikð min gø vi dur kiø skir tu mø tarp gru piø. Tai ga lë jo bû ti dël ma þos im ties: epi - lep si jos gru pë je 12-ai as me nø bu vo bû din ga gë ry bi në li gos ei ga, 18-ai pik ty bi në. 41
R. Margevièiûtë, G. Kaubrys, J. Liutkienë, R. Mameniðkienë, A. Bagdonas REZULTATØ APTARIMAS Rezultatø aptarimas pateikiamas atskirai nagrinëjant kiekvie nà ið kel tà hi po te zæ, pa aið ki nant, ko dël ji bu vo pa tvir tin - ta arba atmesta. Hipotezës: I Ser gan èiø jø IS kog ni ty vi niai ge bë ji mai tu rë tø bû ti pras - tes ni, nei kon tro li nës gru pës. Hi po te zë pa tvir tin ta. Ðie ið së ti nës skle ro zës gru pës as me nø ro dik liai bu vo pras tes ni, nei kon tro li nës gru pës: 1. Vidutinis pasirinkimo reakcijos laikas. Tai sutapo su tyrimø rezultatais, teigianèiais, kad sutrinka informaci - jos ap do ro ji mo grei tis [3 7]. 2. Dëmesio apimtis. Maþiau IS grupës asmenø pasiekë aukð tes niuo sius erd vi nës dë me sio ap im ties tes to ly - gius, taigi, maþiau kartø jiems teko atlikti sunkesnes uþ duo tis. Ið së ti nës skle ro zës gru pë erd vi nës dë me sio ap im ties tes tà spren dë trum piau, nei kon tro li në gru pë. Tai sutapo su tyrimø rezultatais, teigianèiais, kad su - trin ka dë me sys [3, 5 7]. 3. Iðsëtinës sklerozës grupës visø trijø treèiojo testo, ma - tuo jan èio erd vi ná pla na vi mà ir dar bi næ erd vi næ at min tá, ro dik liø duo me nys bu vo sta tis tið kai reikð min gai pras - tesni, nei kontrolinës grupës. Tai atitiko literatûroje ran da mà in for ma ci jà, kad ser gant IS su trin ka erd vës po jû tis ir erd vi në orien ta ci ja [3, 5, 7], vi zu a li niai kon - struk ci niai ge bë ji mai [4, 6], vyk do mo sios funk ci jos [3, 5, 7] ir aukð to sios fron ta li nës (kon tro liuo jan èios ki tus pa þi ni mo pro ce sus) funk ci jos [6]. 4. Ið deðimties ketvirtojo testo, matuojanèio epizodinæ at - min tá ir ási mi ni mà, ro dik liø ke tu riuo se IS gru pës re zul - ta tø vi dur kis bu vo sta tis tið kai reikð min gai pras tes nis uþ kon tro li nës gru pës re zul ta tø vi dur ká. Tai ati tin ka idë jà, kad ser gant IS bû din gas at min ties pra stë ji mas [5 7], ypaè dar bi nës ir trum pa lai kës [3]. 5. Vi sam ty ri mui at lik ti IS gru pë su gai ðo sta tis tið kai reikð min gai dau giau lai ko, nei kon tro li në (p = 0,017). Tai dar kar tà pa tvir ti na, kad su trin ka in for ma ci jos ap - do ro ji mo grei tis. II Ser gan èiø jø IS kog ni ty vi niø funk ci jø su tri ki mai tu rë tø sie tis su fi zi ne ne ga lia, t. y. EDSS áver èiu. Hi po te zë nei pa - virtinta, nei atmesta. Ly gi nant tik IS gru pæ pa gal EDSS ro dik lius ne bu vo ras ta jo kiø kog ni ty vi niø ge bë ji mø ry ðiø su fi zi ne ne ga lia, tai atitinka keleto tyrimø rezultatus [3, 11]. Tai gali bûti su - si jæ su tuo, kad tik 45 60 % IS ser gan èiø as me nø pa ti ria kog ni ty vi nius su tri ki mus [22]. Ry ðiai bu vo gau ti tik jei svei kiems as me nims bu vo pri ski ria mas EDSS áver tis 0 ba - lø. Tuomet sveikieji ir iðsëtinës sklerozës pacientai buvo átrau kia mi á tà pa tá mo de lá. Ta èiau toks me to das tik dirb ti - nai pa di di no sà sa jø reikð min gu mà fi zi nës ne ga lios áta kai bu vo pri ski ria mi skir tu mai ir taip eg zis ta væ tarp svei kø jø ir ser gan èiø jø. To kiu at ve ju ne ser gan tys as me nys pri ly gi na - mi sergantiems, bet neturintiems fizinës negalios. Ðis palygi ni mas ne adek va tus, nes eg zis tuo ja pa cien tø, ku riems fi - zi nës ne ga lios dar në ra, o pa cien tas jau nu ro do blo gë jan èià at min tá, dë me sá (sub jek ty vius pa cien tø jun ta mus kog ni ty - vi niø funk ci jø blo gë ji mo ati tik me nis). III Ser gan èiø jø IS kog ni ty vi niø funk ci jø su tri ki mai tu rë tø bûti susijæ su ligos trukme. Hipotezë atmesta. Ser gan èiø jø IS pa þin ti niai ge bë ji mai ne tu rë jo ry ðiø su li gos truk me. Gau ti re zul ta tai su ta po su vie nø ty ri mø re zul - ta tais [3, 10], ta èiau prieð ta rau ja ki tø [6 9] ty ri mø re zul ta - tams. Tai, kad ðia me dar be skir tin gi li gos ei gos va rian tai ne bu vo nag ri në ja mi at ski rai, ga lë jo tu rë ti áta kos gau tam rezultatui. Pastarøjø metø literatûroje [4, 6, 8 9] teigiama, jog eg zis tuo ja kog ni ty vi niai skir tu mai tarp skir tin gø IS li - gos ei gos va rian tø. At ei ty je bû tø pras min ga pa ty ri në ti re ci - dy vuo jan èià re mi tuo jan èià, pir mi næ pro gre suo jan èià, ant - ri næ pro gre suo jan èià ir re ci dy vuo jan èià pro gre suo jan èià iðsëtinæ sklerozæ atskirai. IV Ser gan èiø jø epi lep si ja kog ni ty vi niai ge bë ji mai tu rë tø bû ti pras tes ni, nei kon tro li nës gru pës. Hi po te zë pa tvir tin - ta. Ðie epi lep si jos gru pës as me nø ro dik liai bu vo pras tes ni, nei kon tro li nës gru pës: 1. Dë me sio ap im ties vi dur kis. Ma þiau epi lep si jos gru pës as me nø pa te ko á aukð tes niuo sius erd vi nës dë me sio ap - im ties tes to ly gius, tai gi, ma þiau kar tø jiems te ko pa - ban dy ti juo se at lik ti uþ duo tis. Ðie duo me nys ati tin ko li - te ra tû ro je su tin ka mà tei gi ná, kad ser gant epi lep si ja nu - ken èia dë me sys [12 15]. 2. Epilepsijos grupës visø trijø treèiojo testo, matuojanèio erd vi ná pla na vi mà ir dar bi næ erd vi næ at min tá, ro dik liø duo me nys bu vo sta tis tið kai reikð min gai pras tes ni, nei kon tro li nës gru pës. Tai ati ti ko min tis, kad ser gant epi - lep si ja nu ken èia màs ty mas [12, 14]. 3. Ið deðimties ketvirtojo testo, matuojanèio epizodinæ at - mintá ir ásiminimà, rodikliø net aðtuoniø epilepsijos gru pës re zul ta tø vi dur kis bu vo pras tes nis uþ kon tro li - nës gru pës re zul ta tø vi dur ká; ke tu riø uþ kon tro li nës ir IS grupiø vidurkius. Rezultatai atitiko literatûroje randamà mintá, kad sergant epilepsija sutrinka atmintis [12 14]. 4. Visam tyrimui atlikti epilepsijos grupë sugaiðo statis - tið kai reikð min gai dau giau lai ko, nei kon tro li në (p = 0,025). Tai su ta po su anks tes niø ty ri mø re zul ta tais, kad ser gant epi lep si ja nu ken èia in for ma ci jos ap do ro ji - mo grei tis [12 14]. V Ser gan èiø jø epi lep si ja kog ni ty vi niø funk ci jø su tri ki - mai tu rë tø sie tis su prie puo liø daþ nu mu. Hi po te zë pa tvir - tin ta. Kuo dau giau as muo pa ty rë prie puo liø, tiek da li niø, tiek ge ne ra li zuo tø, tuo il ges nis bu vo vi du ti nis pa si rin ki mo re - ak ci jos lai kas. Kiek sil pnes ni ge ne ra li zuo tø prie puo liø skaièiaus ryðiai buvo matomi ir su dëmesio apimtimi, ir su vienu epizodinës atminties ir ásiminimo rodikliu, taèiau jie ne bu vo to kie sva rûs. Tai ati ti ko au to riø min tis, kad nuo daþ nø prie puo liø nu ken èia pa þin ti niai ge bë ji mai [12 14, 18 19]. 42